سالروز آغاز انتفاضه اول ملت فلسطین
این واژه از کلمه ی «نفض» گرفته شده است. نفض یعنی لبریز شدن وسررفتن چیزی که داخل ظرف است. به همین دلیل، قیام مردمی و سراسری مردم فلسطین را «انتفاضه» می گویند. انتفاضه از لحاظ معنایی، معنی قیام علیه رخوت و رکود، و مرحله ی قبل از انقلاب است. قیام 15 خرداد 1342 ه . ش. مردم مسلمان ایران علیه رژیم شاهنشاهی، انتفاضه و قیام 1357 را که منجر به پیروزی انقلاب شد، انقلاب گویند.
مرحله ای که با سلسله تحرکاتی خودجوش در مقابله با اقدامات نظامی رژیم صهیونیستی توسط جوانان، نوجوانان و زنان فلسطینی با پرتاب سنگ و کوکتل مولوتف شروع شد و آغازگر حرکتی بود که به انتفاضه شهرت یافت .
زمان آغاز قیام، دسامبر 1987، است و تظاهرات خیابانی و پرتاب سنگ در کرانه ی باختری و نوار غزه همراه با عملیات متهورانه ی غرق کردن یک فروند ناوچه ی اسرائیلی و عبور از کمربند امنیتی رژیم صهیونیستی در جنوب لبنان بود.
عوامل پیدایش قیام مردم فلسطین را در ابعاد زیر می توان بررسی کرد.
1- شکست مبارزات پیشین فلسطینی ها
مبارزات فلسطینی ها عمدتاً در قالب سازمان های مختلف سیاسی چپ و غیر مذهبی انجام می شد، همگی از تاکتیک واحدی استفاده می کردند و آن عبارت از قرار دادن مرکز ثقل مبارزات در خارج از سرزمین های اشغالی و در اراضی مجاور اسراییل بود و غالباً تحت تأثیر و نفوذ دیدگاه های حاکمان سیاسی آن کشور قرار می گرفتند. اردن در یک مقطع زمانی، سپتامبر سیاه را آفرید و لبنان در برهه ای از زمان اقدام به اخراج نیروهای مبارز کرد.
برخی از کشورهای عرب هم موانعی در سر راه فعالیت آن ها قرار دادند. مشکل دیگر، تعدد و تفرقه بین سازمان های فلسطینی بود و عامل مهمتر این که این سازمان ها و گروه ها عموماً به تمایلات سنتی و مذهبی مردم بی اعتنا بودند و در قالب گروه های لائیک و ملی قرار گرفته بودند. بحث های خستگی ناپذیر تئوریک و مباحث پایان ناپذیر میان آن ها برای نسل جدید فلسطینی، جز آوارگی و شکست حاصل دیگری نداشت. پس از مدتی سازمان های مبارز از در سازش با رژیم صهیونیستی در می آمدند. انصراف از مبارزه ی مسلحانه، به رسمیت شناختن قطعنامه های سازمان ملل و پیوستن آن ها به «قطار صلح» ناامیدی را در دل فلسطینیان ایجاد کرد.
2- فشار مضاعف صهیونیست ها بر فلسطینیان
شاید بتوان یکی از علل پیدایش انتفاضه را تحقیر فلسطینیان به عنوان شهروندان درجه دوم در سرزمین های اشغالی به حساب آورد. مهاجرت بیش از حد یهودیان سراسر جهان به سرزمین های اشغالی و تلاش صهیونیست ها برای تغییر بافت جمعیتی این سرزمین به نفع یهود و سلب امتیازات و امکانات از اعراب فلسطینی، موجب می شد که فلسطینی ها ستم مضاعفی را بر خود احساس کنند.
3- روند سازش اعراب با اسرائیل
یکی دیگر از عوامل مؤثر در پیدایش انتفاضه، روند سازش در کشورهای عرب است. از بدو پیدایش اسراییل، شاهد مخالفت های مردمی در این خطه بوده ایم. در ابتدا کشورهای عرب با موضع گیری های خود همواره مخالفتشان را از موجودیت اسراییل اعلام می کردند. نطق های نمایندگان عرب در مجامع بین المللی و حمایت های مادی و معنوی از مبارزات فلسطین، همه نشانگر توجه دولت های عرب به مسأله ی فلسطین بود، به طوری که در یک برهه از زمان، شاهد عجین بودن مبارزات اعراب علیه اسراییل در قالب ناسیونالیسم عرب بودیم و اعراب در این مقطع زمانی، چهار جنگ را پشت سر گذاشتند، اگر چه نتوانستند نتایج مثبتی کسب کنند.
در روند مبارزات مردم فلسطین هرگاه فلسطینیان از کمک کشورهای عربی ناامید شده اند، خو د رأساً دست به کار شده اند. برای مثال می توان به قیام «عز الدین قسام» اشاره کرد.
طی دهه ی 60 میلادی، بعد از شکست های پیاپی اعراب در جنگ با اسراییل، فلسطینیان با قطع امید از اعراب در قالب سازما ن ها و گروه ها به دفاع از حقوق خود پرداختند. اوج این گروه گرایی در پی توافق کمپ دیوید شکل گرفت.
انتفاضه یا قیام مردم فلسطین در شرایطی آغاز شد که افراد درگیر مسأله ی فلسطین معتقد بودند که تنها راه پیشروی فلسطینیان، مصالحه و سازش است و اوج این عقب نشینی در برابر اسرائیل را می توان در کنفرانس امان دید. که سران کشورهای عرب با پشت پا زدن به انگیزه و هدف اصلی تشکیل اتحادیه ی عرب، به مسأله ی فلسطین به عنوان یک مسأله ی درجه دو نگریستند. در این اجلاس ضمن نمایندگی فلسطین، وکالت آن ها یکسره به اردن تفویض شد. اعراب در این اجلاس با نادیده گرفتن حقوق سیاسی فلسطینیان در تعیین نماینده و قیّم برای آنان مبادرت به یک عقب نشینی بزرگ کرده و مسأله ی فلسطین را همان گونه که صهیونیست ها و امریکایی ها تفسیر می کنند، مشکلی بین اعراب و اسرائیل تلقی کردند.
4- انقلاب اسلامی ایران
انقلاب اسلامی ایران از دو جهت بر انتفاضه تأثیر داشته است، یکی ارایه ی الگوی مبارزه، یعنی وارد کردن مردم به میدان نبرد و دیگری تأثیر بر تصمیمات اعراب در منطقه.
استقرار نظام جمهوری اسلامی در قدرتمندترین کشور منطقه به نحو محسوسی موازنه را به نفع مسلمانان بر هم زد. اما عمده کردن خطر انقلاب اسلامی ایران از سوی غرب موجب شد تا سازش و مصالحه با دشمن صهیونیستی به مانند گذشته، تنفرانگیز تلقی نشود. لذا کشورهای عرب آمادگی آن را پیدا کردند تا با فدا کردن منافع و حقوق خویش و نادیده گرفتن حقوق از دست رفته ی مردم فلسطین، رژیم اشغالگر صهیونیستی را به رسمیت بشناسند.
مردم فلسطین با الهام از انقلاب ایران، متناسب با شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خود به میدان آمدند و مبارزه را از چارچوب معادلات سیاسی اعراب خارج کردند. تفاوتی که انتفاضه با دیگر جریانات مبارز در فلسطین دارد، مبین آن است که با الهام گرفتن از مبارزات بر حق ملت مسلمان ایران و رهبری آن، این امکان برای فلسطینی ها به وجود آمده که دریابند آمریکا و اسراییل شکست ناپذیر نیستند و امکان رویارویی و تقابل با آن ها وجود دارد.
گروه های شرکت کننده در انتفاضه
1- حرکة المقاومة الاسلامیه (حماس)
این حرکت، پس از قیام سراسری مردم فلسطین به وجود آمد و شاخه ی مبارزاتی جنبش اخوان المسلمین می باشد که از سوی رهبری بین المللی اخوان حمایت می شود. حماس در حال حاضر نقش عمده ای در تظاهرات و بسیج مساجد و اعتصابات عمومی مردم دارد. این جنبش از آغاز، فعالیت های خود را با حرکت های دیگر اسلامی، همچون عزالدین قسام در دهه ی سی، جهاد اخوان المسلمین در 1948 و عملیات جهادی 1956، مربوط می داند. حماس در منشور خود آورده که «الله غایت ما، حضرت محمد(ص) الگوی ما، قرآن قانون اساسی ما، جهاد راه ما و مرگ در راه خدا نهایت آرزوی ماست.»
حماس در منشور خود، رهایی تمام فلسطینیان را از چنگال یهودیان هدف خود دانسته و با واگذاری بخشی از فلسطین به دولت یهود مخالف است. رهبری این گروه هم اکنون با شیخ احمد یاسین می باشد.
2- جهاد اسلامی فلسطین
این گروه که در راه اندازی قیام فلسطینی ها در نوار غزه نقش مهمی بر عهده داشت، در نیمه ی دوم دهه ی هشتاد رشد کرد و در سال 1986، با دستگیری چند تن از رهبران آن بر سر زبان ها افتاد. جهاد اسلامی به مبارزه ی مسلحانه به عنوان استراتژی کار سیاسی ایمان دارد. مرکز اصلی آن شهر غزه و رهبر آن «شیخ عبدالعزیز عوده» است.
این گروه که از رادیکال ترین گروه های اسلامی در سرزمین های اشغالی به حساب می آید، به اجرای قوانین اسلامی در جامعه، پس از برپایی حکومت اسلامی در فلسطین پای بند است و اعتقاد دارد که نابودی کامل موجودیت اسرائیل تنها با کار جهادی تحقق می یابد. شهید دکتر فتحی شقاقی از مسئولین این جنبش بود.
3- حزب تحریر اسلامی
این حزب را «شیخ نقی الدین النبهانی» از اهالی فلسطین در اوایل دهه ی 50، تأسیس کرده است. این حزب مانند جهاد اسلامی رنگ رادیکالی دارد، اما در صحنه ی تبلیغات سیاسی به صورت آشکار حضور ندارد و از حیث تشکیلات به صورت مخفی حرکت می کند، پایگاه اصلی حزب در اردن است و در کشورهای دیگر هم حضور دارد.
4- جهاد اسلامی بیت المقدس
این جبهه به رهبری «شیخ بیوض تمیمی» است. در ابتدای تأسیس با جهاد اسلامی در عمل به نوعی توافق دست یافتند. در آن زمان فکر تأسیس شورای عالی جنبش های اسلامی فلسطین در خارج از فلسطین به ریاست تمیمی مطرح شد که شیخ با این طرح مخالفت کرد. بعدها به علت تغییر موضع شیخ تمیمی در قبال جمهوری اسلامی و نزدیکی وی به عراق و عرفات، اختلافات عمیقی میان او رهبران جنبش جهاد اسلامی به وجود آمد.
5- رهبری متحد قیام
رهبری متحد قیام در سرزمین های اشغالی مرکب از نمایندگان چهار گروه سازمان آزادیبخش فلسطین یعنی «الفتح»، جبهه ی خلق برای آزادی فلسطین، جبهه ی دمکراتیک برای آزادی فلسطین و حزب کمونیست است.
دستاوردهای آن را به این شرح می توان بیان کرد:
1- مهمترین دستاورد انتفاضه، انتقال مبارزه از قالب تشکیلات و سازمان های فلسطینی در اردن، سوریه، لبنان و مصر به مناطق اشغالی است.
2- قطع نفوذ رهبران و رژیم های عرب در مبارزات فلسطینی ها تا قبل از انتفاضه به واسطه ی نیازهای مادی و معنوی به حمایت رژیم ها و رهبران جهان عرب، آنان مجبور بودند که در بسیاری موارد تسلیم خواسته های آن ها شوند، اما اینک به دلیل ماهیت خودجوش و مستقل انتفاضه، توده های فلسطینی صرفاً متکی به خود هستند. بنابراین، هیچ یک از کشورهای عرب نمی توانند مدعی نمایندگی فلسطینی ها و سخنگوی آن ها باشند.
3- یکی دیگر از دستاوردهای قیام، مخدوش کردن چهره ی مظلوم نمایی اسراییل در غرب است. تبلیغات غربی ها این طور وانمود کرده بود که در مناقشه ی اعراب و اسراییل، همواره اسراییلی ها در معرض تهدید اعراب هستند و این خود هاله ای از مظلومیت پیرامون اسراییل به وجود آورده بود، اما انتفاضه توانست بخشی از این رسوبات روان شناختی اجتماعی را از بین ببرد. غرب و خود یهودی ها در تلویزیون و دیگر رسانه ها شاهد سرکوب های خشونت بار و کشتار فلسطینیان به دست سربازان اسراییلی می باشند.
4- دیگر از دستاوردهای این قیام ایجاد شکاف در میان صفوف اسرائیلی هاست، به این نحو که شماری از اسراییلی ها به تدریج معتقد می شوند که صرف نظر از گذشته، می بایست اکنون به یک نوع تفاهم و همزیستی با فلسطینیان دست یافت.
5- انتفاضه احساس فلسطینی بودن را احیا کرد و این تفکر در سطح بین الملل پدید آمده که بایستی یک راه حل اصولی برای فلسطینی ها به وجود آید و این مسأله به مرور زمان حل نمی شود.
شهید فتحی شقاقی از رهبران جهاد اسلامی فلسطین معتقد است: «انتفاضه مقدمه ای برای شروع انقلاب است، انقلابی که اسراییل را در هم کوبیده و نابود می کند.» وی می گوید: انتفاضه انقلابی است که تمام مردم فلسطین و مسلمانان دنیا در آن داخل هستند.»
شاید بتوان هدف سیاسی انتفاضه را پایان بخشیدن به حاکمیت اسراییل در سرزمین های اشغالی در کرانه ی رود اردن و نوار غزه و تمام سرزمین فلسطین دانست.
تاکتیک انتفاضه عبارت است از غیر قابل سکونت و حکومت کردن مناطق اشغالی برای اسراییلی ها از طریق اعتصابات، تظاهرات و عدم فرمانبرداری از مقامات اسراییلی و هدف کلی و استراتژیک آن ها آزادی کلیه ی سرزمین های اشغالی و ایجاد دولت فلسطینی در این سرزمین ها است.