خانه‌ای بر روی آب؛ تحلیلی برمذاکرات سازش،محورهای مذاکرات دربازه زمانی نیمه دوم 1389تاپایان...

حسن کلاته*  

مقدمه 
«روند سازش»‌ و «مذاکرات صلح» سالهاست که همزاد منازعه میان فلسطینیان و رژیم صهیونیستی شده است. اصطلاح «روند سازش» که از میانه دهه 1970 به ادبیات سیاسی و تحولات فلسطین راه یافت و شیوع پیدا کرد، ابتدائاً به معنای اقداماتی به رهبری آمریکا بود که سعی در راه انداختن مذاکرات سازش میان رژیم صهیونیستی و همسایگان آن داشت. این روند با صلح مصر و رژیم صهیونیستی در سال 1979 آغاز شد و به اردن و تشکیلات خودگردان رسید. عمده‌ترین مسائلی که در روند سازش میان فلسطینیان و رژیم صهیونیستی مطرح می‌شود عبارتند از:

- مرزها و تقسیم اراضی
- شهرکهای صهیونیستی در کرانه باختری
- ملاحظات امنیتی
- حق بازگشت آوارگان فلسطینی
- وضعیت بیت‌المقدس
- تشکیل دولت مستقل فلسطینی
در طول مذاکرات سازش، «امنیت» پاشنه آشیل رژیم صهیونیستی بوده است و تلاش برای تشکیل دولت مستقل فلسطینی، هدف اصلی تشکیلات خودگردان. در سال 1390 و کمی پیش از آن، مذاکرات سازش، علاوه بر آنکه تابع قواعد کلی گفتگوها در طول سالیان گذشته بود، مؤلفه‌ها و ویژگی‌های منحصر به فردی نیز داشت. اهم محورهای مذاکرات در بازه زمانی سپتامبر 2010 تا سه ماهه اول 2012 (نیمه دوم 1389 تا پایان سال 1390) را در قالب چند سؤال کلی پی خواهیم گرفت:
- تحولات تاریخی مذاکرات سازش در این دوره چه بود؟
- مهمترین مؤلفه‌ها و ویژگی‌های روند سازش در این دوره چیست؟
- آیا مذاکرات سازش توانسته است چارچوبی مورد اعتماد برای توافقهای دو طرف باشد؟
_____________________
* کارشناس ارشد علوم سیاسی و کارشناس مسایل فلسطین

الف) تحولات تاریخی مذاکرات سازش
1- سپتامبر 2010: آغازی بر فترت 15 ماهه
اوباما در 4 ژوئن 2009، رژیم صهیونیستی را به توقف شهرک‌سازی تشویق کرد. در 25 نوامبر همان سال، نتانیاهو، توقف جزئی ساخت و ساز را برای 10 ماه در کرانه باختری اعلام کرد. اقدام برای ساخت 1600 واحد مسکونی در مارس 2010، باعث بروز تنش دیپلماتیک میان آمریکا و اسراییل شد. نخست وزیر رژیم صهیونیستی در پانزدهم همین ماه بر تداوم ساخت و ساز در قدس شرقی تأکید کرد. شهردار قدس در 21 ژوئن 2010، مجوز طرحی جنجالی را برای تخریب منازل فلسطینی‌ها در قدس شرقی صادر کرد.
اوباما در سپتامبر 2010، تلاش ویژه‌ای را برای شروع مجدد روند راکد شده سازش، آغاز کرد. هیلاری کلینتون، وزیر امور خارجه آمریکا می‌کوشید با کمک مصر و اردن، چارچوبی را برای یک موافقتنامه نهایی در عرض یک سال شکل دهد. هدف مذاکرات یک چیز بود: پایان منازعه فلسطینیان- رژیم صهیونیستی با راه حل تشکیل دو دولت برای ملت یهود و فلسطینیان.
حماس و حزب‌ا... به شدت با این جریان مخالفت کرده و سوریه و عربستان از این مذاکرات حمایت نکردند. نتانیاهو در واشنگتن، مقر مذاکرات، دو خواسته اصلی خود را مطرح می‌کرد: به رسمیت شناختن اسراییل به عنوان یک دولت یهودی و موافقتنامه‌های فلسطین با اسراییل به منظور آرامش خاطر اسراییل از عدم حمله به آن از داخل مرزهای فلسطین.
نتانیاهو، عباس را «طرف مذاکره خود در صلح» می‌داند و می‌گوید که آماده است تا به توافق برسد. حماس با اعلام اینکه به گروههای مقاومت از قبیل جهاد اسلامی می‌پیوندد تلاش می‌کند تا موجی از حملات علیه رژیم اسراییل را طراحی کند.
اصرار محمود عباس برای تعیین پیش شرط توقف شهر‌ک‌سازی در کرانه باختری و امتناع بنیامین نتانیاهو از پذیرش این پیش شرط، مذاکرات را به بن‌بست می‌رساند و هر یک از دو طرف دیگری را متهم به شکست مذاکرات می‌کنند. نتانیاهو اعلام کرد که دوره موقت توقف ساخت و ساز در کرانه باختری در آخر سپتامبر 2010 به پایان می‌رسد.

2- عضویت در سازمان ملل؛ بدیلی برای بن بست سازش
شروط سپتامبر 2010 همچنان بین دو طرف حاکم است. در نیمه سال 2011، ابومازن، رییس تشکیلات خودگردان، سعی دارد با ارائه درخواست عضویت کامل فلسطین در سازمان ملل، روندی دیگر را برای احقاق حقوق خود پی بگیرد. محمود عباس، عزم جدی خود را برای عضویت در سازمان ملل متحد و یونسکو، رسماً اعلام می‌کند اما آمادگی خود را نیز برای دیدار با مقامات رژیم صهیونیستی در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد بیان می‌دارد.
کمیته چهارجانبه به رهبری آمریکا سعی دارد رییس تشکیلات خودگردان را از این تصمیم منصرف کند. کمیته چهارجانبه خواهان بازگشت طرفین به مذاکرات تا 26 ژانویه 2012 می‌باشند. اتحادیه عرب از پیشنهاد عباس حمایت می‌کند اگر چه قطر با این تصمیم مخالف است. اخبار حاکی از آن است که بیش از 120 کشور از طرح عضویت فلسطین در سازمان ملل حمایت خواهند کرد اما مشکل اصلی، حضور آمریکا در شورای امنیت و حق وتوی این کشور در شورا می‌باشد. تهدید به بلوکه کردن اموال و درآمدهای تشکیلات خودگردان بخشی از تهدیدهای آمریکا و مقامات غربی به منظور بازگرداندن عباس به پای میز مذاکره است.
محمود عباس، خواهان مشخص شدن وضعیت شهرک‌سازی و تشکیل دولت مستقل فلسطینی در مرزهای 1967 است اما نتانیاهو، هر گونه پیش شرطی را برای آغاز مذاکرات رد می‌کند.
از نظر آمریکا و کمیته چهارجانبه، شرایط منطقه، عامل مساعدی برای اعمال فشار کشورهای خلیج فارس بر رهبری فلسطین است. آمریکا معتقد است می‌توان طرحهایی را برای منصرف کردن فلسطینی‌ها از مراجعه به شورای امنیت آغاز کرد. این طرح آمریکایی که در سیاق اروپایی ارائه می‌شود بر مرزهای ایمن برای اسراییل و الحاق شهرکها، تبادل اراضی و تشکیل کشور فلسطین در باقیمانده اراضی 1967 تأکید دارد. چند کشور عربی از جمله عربستان سعودی و قطر، فشارهای خود را بر تشکیلات خودگردان افزایش می‌دهند. محمود عباس در 23/8/2011 در نشست کمیته وزارتی طرح ابتکار صلح عربی در قطر، قصد فلسطین برای مراجعه به سازمان ملل را تشریح کرد.
هفته نامه المنار در آبان 1390 اعلام کرد که تشکیلات خودگردان فلسطین و اسراییل با پیشنهاد گروه چهارجانبه مبنی بر نظارت این گروه بر تماسهای غیرمستقیم طرفین در جهت توافق به منظور تعیین مرجعی شفاف برای ازسرگیری جدی مذاکرات برای رسیدن به توافق و پایان درگیری موافقت کردند.(1) البته فرصتهای دستیابی به سازش میان دو طرف در این شرایط بسیار کم بود. توجه آمریکا به تحولات جدید عربی در سایه بیداری اسلامی و سعی برای بسط سیطره خود بر دولتهای بر سر کار آمده، تمایل رهبران فلسطینی به انجام اقدامات جدی برای تحکیم موقعیت خود در داخل و عدم جدیت نتانیاهو برای انجام مذاکراتی که طی آن به مسائل حساس و عمیق مطرح در نزاع فلسطینی- اسراییلی پرداخته می‌شود، عدم موفقیت و ناکام ماندن مذاکرات را تأیید می‌کرد.
رهبران تشکیلات خودگردان البته با انجام مذاکرات به طور مخفی، تردید بسیاری داشتند. عباس می‌ترسید شروع مذاکرات در صورت برآورده نشدن حداقل درخواستهای طرف فلسطینی برای توقف ساخت و ساز در کرانه باختری به عنوان پیش شرط مذاکرات مستقیم، در سایه دستاوردهای حماس و راهکار مقاومت (معامله تبادل 1027 اسیر فلسطینی با سرباز اسراییلی در بند نیروهای مقاومت مشهور به «معامله شالیت») با شکست عظیمی مواجه شود. به گزارش هاآرتص، فلسطینی‌ها در نیمه دوم آبان 1390 موافقت کردند در صورت توقف شهرک‌سازی و شفاف بودن چارچوب مذاکرات، در آینده نزدیک مذاکرات را از سر بگیرند. سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد نماینده گروه چهارجانبه در بیت‌المقدس با مقامات اسراییلی و فلسطینی به طور جداگانه دیدار خواهد کرد و آخرین تلاشهای خود را برای آغاز سریع روند متوقف شده صلح انجام خواهد داد.(2)
صائب عریقات، مذاکره کننده ارشد فلسطینی پس از دیدار با نمایندگان کمیته چهارجانبه گفت که ما با مذاکرات هیچ مشکلی نداریم اما مذاکرات باید هدفمند باشد. در حالی که کشورهای اروپایی و آمریکایی برای آغاز مذاکرات تلاش می‌کردند اما رژیم صهیونیستی برنامه توسعه شهرک خود را به ویژه در قدس ادامه می‌داد.
کمیته پذیرش عضویت شورای امنیت سازمان ملل متحد در آبان 1390 اعلام کرد که توافق بر سر عضویت کامل فلسطین در سازمان ملل، شکست خورده است. فلسطینی‌ها برای پذیرش عضویت در سازمان ملل نیاز به 9 رأی از 15 رأی اعضای شورای امنیت داشت. اما فقط 8 عضو به این طرح رأی مثبت دادند.1 با توجه به تهدید آمریکا مبنی بر وتوی این درخواست و طرح این ادعا که در صورت تصویب یا ارائه طرح در شورای امنیت، روند مذاکرات صلح آسیب خواهد دید، متحدان اروپایی و غیراروپایی متقاعد شدند تا از نظر آمریکا متابعت کنند و این درخواست در جلسة شورای امنیت مطرح نشود. مقامات تشکیلات خودگردان اعلام کردند که تلاش تشکیلات خودگردان برای عضویت در سازمان ملل همچنان ادامه خواهد داشت.
خالد مشعل، رییس دفتر سیاسی حماس و محمود عباس، رییس تشکیلات خودگردان در اوایل آذر ماه 1390، توافقنامه قاهره را امضا کردند. حماس تعهد کرد که به منظور ممانعت از اشکال تراشی صهیونیست‌ها، به صورت کامل به آتش‌بس با رژیم صهیونیستی پایبند بماند و از فعالیت دیگر گروههای مقاومت (مقاومت مسلحانه) ممانعت کند.(3)
_________________________
1- کشورهایی که با عضویت کامل فلسطین در شورای امنیت موافق بودند عبارت بودند از: روسیه، چین، هند، برزیل، آفریقای جنوبی، نیجریه، گابن و لبنان و در مقابل، آمریکا، فرانسه، انگلستان، آلمان، کلمبیا و بوسنی و هرزگوین با عضویت کامل فلسطین مخالفت کردند.

موجی از حمایتهای داخلی و خراجی در طرفداری از نشست قاهره ایجاد شد. اما رژیم صهیونیستی، تشکیلات خودگردان را تهدید به ادامه بلوکه کردن اموالش کرد. «سیلوان شالوم»‌ معاون نخست وزیر رژیم صهیونیستی، توافق قاهره را یک پیشرفت منفی و خطرناک خواند و از جامعه بین‌الملل خواست تا از تشکیل دولت با حماس سخن نگوید زیرا این گروه تروریستی، خواستار از بین رفتن اسراییل است.(4)
بنیامین نتانیاهو با  اشاره به توافق فتح و حماس اظهار کرد که در صورت تشکیل چنین دولتی، اسراییل با فلسطینی‌ها مذاکره نخواهد کرد. وی گفت که آماده است به منظور تجدید مذاکرات با محمود عباس در هر جا و هر زمانی دیدار کند.(5) مقامات تشکیلات خودگردان، موضع جدید رژیم صهیونیستی را تلاش این رژیم برای انحراف افکار عمومی جهان از مواضع آن در قبال مرزها و امنیت می‌دانستند، به اعتقاد آنان اگر قرار است مذاکرات مستقیم ادامه یابد رژیم صهیونیستی باید به تعهدات خود از جمله توقف شهرک‌سازی و اعلام آمادگی برای قبول مرزهای 1967 به عنوان سنگ بنای ایجاد دو کشور عمل کند.

3- نشست اردن، بن‌بستی دیگر
هر یک از دو طرف، دیگری را متهم به ایجاد مانع بر سر مذاکرات می‌کند. اما تلاشهای کمیته چهارجانبه با همراهی اردن و پادشاه این کشور، سرانجام به ثمر نشست و دو طرف پذیرفتند پس از 15 ماه توقف مذاکرات سازش، دور جدیدی از مذاکرات را در 3 ژانویه 2012 در امان، پایتخت اردن برگزار کنند.
نشست اردن در روز سه‌شنبه 13/10/1390 به میزبانی ملک عبدا...، پادشاه اردن و با حضور صائب عریقات نماینده تشکیلات خودگردان، اسحاق مولخو نماینده رژیم صهیونیستی، تونی بلر نماینده کمیته چهارجانبه و ناصر جوده وزیر امور خارجه اردن در پایتخت این کشور برگزار شد. دو طرف توافق نمودند این مذاکرات تا 6 بهمن 1390 (موعد برگزاری نشست کمیته چهارجانبه) ادامه یابد.
صائب عریقات در این نشست، دوسند را به نماینده رژیم صهیونیستی ارائه کرد: سند نخست مربوط به موضع تشکیلات در مورد مرزها بود و سند دوم به مواضع آنها درباره مسائل امنیتی اشاره می‌کرد. نیاز به برپایی کشور فلسطین بر اساس مرزهای 1967 به پایتختی قدس شرقی، آمادگی برای تبادل زمین به مساحتی حدود 9/1 درصد با ارزش یکسان و حضور طرف سوم بین‌المللی برای کمک به اجرای توافق امنیتی در یک دوره زمانی مشخص از محورهای اصلی مورد بحث در این اسناد بودند.(6) اما این نشست بدون آنکه نتیجه‌ای در بر داشته باشد یا دو طرف به توافقی دست یابند به پایان رسید. دو طرف تصمیم گرفتند دور دوم مذاکرات در کمتر از یک هفته مجدداً برگزار شود.
اهداف اسراییل در این دور از مذاکرات به خوبی روشن بود. آنان از سوی جامعه جهانی به شدت تحت فشار بودند و ادامه سیاست شهرک‌سازی، آنها را منزوی ساخته بود. پذیرفتن مذاکرات، مفری برای گریز از این فشارها بود. ایهود باراک به صراحت از عدم توفیق این نشست و طولانی شدن مذاکرات سخن می‌گفت اما نفس برگزاری نشست را به نفع اسراییل می‌دانست: «مذاکرات با فلسطینی‌ها، نشانگر حسن نیت ماست و می‌تواند مانع از تلاش برای منزوی نمودن اسراییل در جامعه جهانی باشد.»(7)
دور دوم مذاکرات روز دوشنبه 19 دی 1390 برگزار شد. رژیم صهیونیستی در این دور از مذاکرات، طرحی 21 ماده‌ای به عریقات ارائه کرد که متضمن تدابیر امنییت از جمله باقی نگهداشتن منطقه الاغوار تحت سیطره اسراییل و عدم تحویل گذرگاهها و تشکیل کشور فلسطینی فاقد سلاح و حاکمیت بود. رژیم صهیونیستی همچنین با قلمداد کردن قدس شرقی به عنوان پایتخت کشور فلسطین مخالفت کرد. محمود عباس، این طرح 21 ماده‌ای اسراییل را 21 نامه‌ای خواند که «فقط 21 عنوان دارد و 21 طلسم است و خیری در آن نیست... امور بی‌فایده ای هستند که هیچ ارزشی ندارند و در شأن یک نخست وزیر نیست که چنین عناوینی را مطرح سازد.»(8) دو طرف که نتیجه‌ای از این نشست‌ها عایدشان نمی‌شد، هدف آنرا اطلاع از خواسته‌های یکدیگر اعلام کردند و باز هم هر یک دیگری را متهم به بن‌بست کشاندن مذاکرات کرد.
محمود عباس که می‌دید رژیم صهیونیستی حاضر نیست موضع صریح و شفاف خود را در قبال تحولات فیمابین اعلام کند سرانجام در 5 بهمن (یک روز پیش از موعد رسمی اتمام مهلت مذاکرات) به اعتراف کرد که با ادامه مذاکرات موافق نیست و سرنوشت مذاکرات پس از مشورت با رهبران فتح و اتحادیه عرب، روشن خواهد شد. اما دیری نپایید که موافقت خود را با ادامه نشست‌های سازش تا ماه مارس آینده میلادی اعلام کرد. صائب عریقات، درخواست  اردن بر تداوم مذاکرات را دلیل تغییر نظر محمود عباس و موافقت او اعلام کرد.(9)
مقامات اردن از نخست وزیر رژیم صهیونیستی خواستند برخی امتیازات مثبت را برای آغاز این نشست‌ها ارائه کند. همچنین از طرفین خواست که هیچ اطلاعاتی از این مسئله به رسانه‌ها درز نکند و نشست‌ها پشت درهای بسته برگزار شود.(10)‌وزیر امور خارجه اردن، شروط فلسطینیان برای بازگشت به مذاکرات را به اطلاع مقامات اسراییل رساند: ایجاد کشور مستقل فلسطینی در مرزهای 1967 با تغییراتی محدود، توقف شهرک‌سازی در کرانه باختری از جمله بیت‌المقدس، آزادی زندانیان فلسطینی به ویژه زندانیان قبل از سال 1994 و لغو همه تصمیمات گرفته شده از سال 2000، شروط فلسطینی‌ها برای آغاز مجدد مذاکرات عنوان شد.(11)
همزمان با این تحولات، اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه، محمود عباس در نظر دارد نامه‌ای برای مقامات رژیم صهیونیستی و جامعه بین‌المللی ارسال کرده و شرایط خود برای مذاکرات را عنوان کند. البته دولت اوباما با این اقدام عباس مخالفت کرد و معتقد شد که این نامه در شرایط کنونی ممکن است باعث تشدید اختلافات و ممانعت نخست وزیر رژیم صهیونیستی برای ادامه مذاکرات شود.

ب) مؤلفه‌ها و ویژگی‌های روند مذاکرات سازش
از مجموع تحولات مذاکرات سازش از سپتامبر 2010 تاکنون و با عنایت به تجربیات قبلی طرفین، می‌توان چند مؤلفه و ویژگی‌ اصلی برای مذاکرات سازش برشمرد:
1- چارچوب اصلی مورد نظر اسراییل در کلیه مذاکرات «مدیریت بحران» بوده است تا «حل بحران»: آخرین مذاکرات سازش که به نتیجه انجامید به امضای موافقتنامه صلح عرفات با اسحاق رابین برمی‌گردد. از آن تاریخ به بعد ما شاهد هستیم که هیچ راه حلی که منجر به توافق میان دو طرف شود از جانب اسراییل ارائه نشده است.
2- مذاکرات دائمی و بی‌نتیجه: همان گونه که در مذاکرات اخیر اردن مشخص شد، طرف صهیونیستی یا از ارائه طرحی درخصوص صلح ممانعت می‌کند یا مواردی را مطرح می‌کند که به گفته رییس تشکیلات خودگردان فقط «عنوان» است. محتوای مذاکرات، نشان می‌دهد که طرفین در پایان هر مذاکرات، فقط تصمیم می‌گیرند که مذاکرات بعدی در کجا برگزار شود نه اینکه چه مواردی مطرح و بررسی شود.
3- خریدن زمان برای دنبال کردن اهداف: مذاکرات سپتامبر 2010 به دلیل اصرار رژیم صهیونیستی بر تداوم شهرک‌سازی متوقف شد و در مذاکرات اخیر ما نیز شاهد ادامه این فعالیت‌ها هستیم. اسراییل هر گاه احساس می‌کند فشارهای جامعه جهانی علیه سیاستهای مورد علاقه‌اش افزایش یافته است سعی می‌کند با بلیط مذاکره، زمان را به نفع خود ذخیره کند حال آنکه از هیچ یک از مواضع خود عقب‌نشینی نمی‌کند.
4- تجزیه مسائل و مطرح کردن بحث‌های طولانی در جزئیات و خسته کرن طرف مقابل به طوری که حتی اگر یک عنوان کلی مورد پذیرش قرار گیرد به دلیل اشکال‌تراشی در جزئیات، عملی کردن توافق کلی غیرممکن باشد.
5- مذاکره بر سر نبایدها و نه بایدها: اسراییل هیچ گاه، طرحی ابتکاری برای صلح ارائه نکرده  است. آنان می‌کوشند بیشتر از آنچه بر سر بایدها بحث کنند به شرح نبایدها بپردازند. در واقع، اسراییل آنچه را نمی‌پذیرد بیان کرده است نه آنچه را می‌پذیرد.(12)

نتیجه‌گیری
مذاکرات سازش، به مثابه بنای خانه‌ای بر روی آب است. خانه‌ای که بنیانی مستحکم نداشته و با هر جریانی به سویی روانه خواهد شد. اگر تصلب رژیم صهیونیستی در دفاع از استراتژیهای مذاکراتی، حمایت همه جانبه جامعه بین‌المللی به ویژه آمریکا از مواضع رژیم در روند مذاکرات، ناتوانی سران تشکیلات خودگردان در معرفی خود به عنوان نماینده تمامی گروههای فلسطینی را از مشخصه‌های دیرینه مذاکرات سازش بدانیم که باعث ناکامی اغلب ادوار نشست‌ها و مذاکرات شده است، موضع‌گیری منفی رژیم صهیونیستی در قبال حضور احتمالی حماس در دولت فلسطین را نیز باید به این شرایط در دوران جدید، اضافه کنیم که بدون تردید به اصطکاک بیشتر مذاکرات منجر خواهد شد.
دورنمای مذاکرات سازش حاکی از آن است که به گفته مقامات رژیم صهیونیستی، این روند، طولانی است و رسیدن به سازشی پایدار در افق آینده تحولات سیاسی، ناممکن خواهد بود.

پی‌نوشت‌ها
1- المنار (6/8/1390)
2- هاآرتص (17/8/1390)
3- خبرگزاری معاً (5/9/1390)
4- روزنامه الایام (5/9/1390)
5- هاآرتص (4/10/1390)
6- خبرگزاری شبکه فلسطین الاخباریه (15/10/1390)
7- آروتزشوا (16/10.1390)
8- خبرگزاری فراس الأعلامیه (2/11/1390)
9- www.qodsna.com/newscontent.aspx?actionsprint&id=45603
10- هفته نامه المنار (6/11/1390)
11- خبرگزاری معا (13/12/1390)
12- www.encyclo.ir/?Lang=Fa&page=26&Typeid=&newId=10action= newbodyview