نگاه تونس به فلسطین پس از بیداری اسلامی،یکی از مهم‌ترین پیامدها و تأثیرات نهضت بیداری اسلامی...

تونس و نگاه زمامداران جدید آن به فلسطین به جهاتی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تونس، اولین کشوری بود که تجربه عینی حاصل از بیداری اسلامی را به خود دید و اسلامگرایانی در این کشور بر سر کار آمده‌اند که نگاه ویژه و جدیدی به فلسطین دارند. بدون تردید، دیدگاه دولت اسلامگرا و تحول خواه تونس در قبال فلسطین، می‌تواند شاخصی در نوع نگاه‌های بعدی دولتهای عربی برای الگوگیری از این دیدگاه باشد. از همین رو، سعی می‌شود در این مختصر، با یافتن پاسخ‌هایی برای سؤالات زیر، تحولات روابط تونس و فلسطین و دگرگونی در چشم‌انداز نظام اسلامگرای تونس به این مسئله را بررسی کنیم:
 1- پیشینه روابط تونس با رژیم صهیونیستی و فلسطین چه بود؟
 2- ماهیت اسلامگرایی نظام جدید تونس چه تأثیری بر روابط پیشین و آینده تونس با مسئله فلسطین داشته و خواهد داشت؟
 3- مهم‌ترین اتفاقات و رویدادهای جدید در عرصه روابط تونس و فلسطین چه هستند؟
 
1- پیشینه روابط تونس با ساف و رژیم صهیونیستی
 پس از آنکه ساف در سال 1982 از لبنان اخراج شد، یاسر عرفات، دفتر جدیدی را در تونس راه‌اندازی کرد. اگر چه حبیب بورقیبه، رییس جمهور وقت تونس در برابر رژیم صهیونیستی، موضعی میانه داشت و اعتماد چندانی هم به ساف نداشت اما از اولین کشورهای عربی بود که به ساف اجازه داد تا در خاک این کشور، اقامت گزیند. نزدیک به 1100 عضو ساف، بدین ترتیب به تونس آمدند.
 دولت بورقیبه به ساف اجازه داد تا در «برج سدریه» در نزدیکی شهر تونس، دفاتر خود را راه‌اندازی کند. تونس در این برهه، مقر اتحادیه عرب بود و تغییر مکان دفتر اتحادیه عرب از قاهره به تونس به منظور مخالفت با مصر برای امضای قرارداد صلح کمپ دیوید و تنبیه این کشور انجام شده بود. ساف از این مکان، حملات خود را علیه رژیم صهیونیستی پی می‌گرفت.
 در 25 سپتامبر 1985 سه شهروند رژیم صهیونیستی در قبرس کشته شدند. «نیروی 17» ساف،(1) مسئولیت این عملیات را بر عهده گرفت. دولت صهیونیستی تصمیم گرفت تا حملات تلافی‌جویانه‌ای را علیه دفاتر ساف در تونس به مرحله اجرا درآورد. 8 فروند هواپیمای «اف 15» تقریباً تمامی تشکیلات ساف از جمله دفتر اصلی ساف و دفاتر اصلی «گروه 17» را بمباران کردند. نزدیک به 60 عضو ساف کشته و بیش از 70 تن مجروح شدند.(2)
 نزدیک به یک دهه بعد و از اواسط دهه 1990، روابط تونس و رژیم صهیونیستی رو به بهبودی نهاد. دلیل اصلی این تحول، امضای قرارداد اسلو بود. یاسر عرفات در اوایل جولای 1994 و پس از امضای قرارداد اسلو به غزه رفت و تشکیلات خودگردان جدیدی را در داخل اراضی فلسطینی ساماندهی کرد. در همین سال بود که ارتباطات تونس و رژیم صهیونیستی از طریق سفارت بلژیک در تل‌آویو و تونس برقرار شد. حبیب بن یحیی، وزیر وقت امور خارجه تونس و ایهود باراک، وزیر وقت امور خارجه رژیم صهیونیستی در سال 1995 در بارسلون با یکدیگر دیدار کردند تا درباره زمینه‌های توسعه روابط رسمی به مذاکره بپردازند. وارن کریستوفر، وزیر وقت امور خارجه ایالات متحده در 22 ژانویه 1996 اعلام کرد که رژیم صهیونیستی و تونس برای اولین بار، دفاتر تجاری خود را در خاک یکدیگر راه‌اندازی کردند. این روابط تا 5 آوریل همان سال ادامه داشت. بر طبق یک برنامه خاص، رژیم صهیونیستی دفتر حفاظت منابع خود را در تونس افتتاح کرد و شش هفته بعد، «خامس جنیوی» دیپلمات تونسی به تل‌آویو رفت تا دفتر حفاظت منافع تونس را رسماً افتتاح کند.
 روابط تونس و رژیم صهیونیستی در اوان هزاره سوم رو به وخامت و سردی گرایید. رادیو دولتی تونس در 22 اکتبر 2000، همزمان با شروع انتفاضه دوم اعلام کرد که بن علی، رییس جمهور تصمیم گرفته است تمامی روابط دیپلماتیک خود با رژیم صهیونیستی را به دلیل خشونت این رژیم علیه فلسطینی‌ها در اراضی تحت کنترل قطع کند. زین العابدین بن علی در 21 اکتبر، بیانیه‌ای منتشر کرد و به شدت تجاوز به حریم مسجدالاقصی، تجاوزات مکرر رژیم صهیونیستی، استفاده از سلاح علیه کودکان بی‌گناه و مردم بی‌دفاع و آزار نژادپرستانه شهروندان عرب فلسطینی را تقبیح و محکوم کرد.(3)
 
2- قدرت یافتن اسلامگرایان و ترس صهیونیست‌ها
 تظاهرات گسترده اجتماعی در تونس با خودسوزی یک جوان تونسی و در اعتراض به ممانعت پلیس از فعالیت وی به دلیل نداشتن پروانه فعالیت شروع شد و پس از چندی به شورش‌های مردمی ‌انجامید. این شورش‌ها که از دسامبر 2010 آغاز شده بود پس از یک سال به ثمر نشست. زین العابدین بن علی، رییس جمهور در 14 ژانویه 2011 و به دنبال کشته شدن دهها معترض در حمله نیروهای امنیتی به آنها، ابتدا دولت و مجلس را منحل و سپس از قدرت کناره‌گیری کرد و جای خود را به محمد الغنوشی، نخست وزیر سپرد.
 چندی پس از خروج بن علی، راشد الغنوشی که 22 سال را در تبعید و در خارج از تونس به سر می‌برد به همراه 70 تن از مخالفان رژیم بن علی به تونس برگشت. راشد الغنوشی اعلام کرد که به دنبال تشکیل «حزب اسلامی تونس» و برپایی نظام اسلامی در تونس است؛ تصمیمی که با واکنش و ترس شدید مقامات صهیونیستی مواجه شد. سیلوان شالوم، معاون نخست وزیر که خود زاده تونس است از رشد اسلامگرایی تونس ابراز نگرانی کرد و اظهار امیدواری کرد که اعتدال و میانه‌روی بر این کشور حاکم شود. وی که روابط رژیم صهیونیستی و تونس را مهم می‌دانست و از رصد تحولات این کشور و تلاش بر حفظ روابط سخن می‌گفت، امیدوار بود که مجامع بین‌المللی مانع از به قدرت رسیدن گروههای اسلامگرا در تونس شوند. رادیو ارتش اسراییل در همان حال اعلام کرد که اسراییل با توجه به هراسی که از انتقال قدرت به اسلامگرایان در تونس دارد با نگرانی تحولات این کشور را پیگیری می‌کند.
 البته ترس رژیم صهیونیستی، دور از انتظار نبود. اسلامگرایان در اولین انتخابات پس از بن علی با کسب 42 درصد آراء بر حزب سوسیالیست (با 18 درصد آرا)، حزب لیبرال (با 15 درصد آرا) و مستقل‌ها (با 25 درصد آرا) پیروز شدند و زمام قدرت را در دست گرفتند. «راشد الغنوشی» رهبر حزب «النهضه» بلافاصه پس از انتخابات به صراحت اعلام کرد که ما یک حکومت دینی بر پایه اجرای احکام و قوانین اسلامی تشکیل خواهیم داد. غنوشی در مصاحبه با خبرگزاری رویترز‌ گفت: «یک مسلمان نمی‌تواند بقای رژیم اسراییل را تحمل کند و آزادی فلسطین، موضوعی نیست که قابل مذاکره باشد.»(4)
 
3- قانون اساسی تونس و جرم بودن روابط با رژیم صهیونیستی
 به دنبال انقلاب تونس و حاکمیت اسلام بر نظام سیاسی و اجتماعی آن، بسیاری از جریانهای سیاسی و مردمی، مخالفت قاطع خود را با هرگونه ارتباط با رژیم صهیونیستی اعلام کردند. بنابراین بندی در قانون اساسی این کشور گنجانده شد مبنی بر آنکه هرگونه تلاش برای عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی جرم است.
 البته این بخش با اعتراض بخشهایی از جامعه و برخی مقامات تونسی مواجه شد. از جمله، رفیق عبدالسلام، وزیر امور خارجه با لحنی اعتراض‌آمیز گفت: «معلوم نیست داستان اختصاص بندی در قانون اساسی جدید برای جرم دانستن عادی‌سازی روابط با اسراییل از کجا آمده است زیرا قانون اساسی، بیانگر اصولی عمومی درباره سیاستهای دولت است.» وی که با این موضع، مخالف است می‌گوید: «دولت فعلی روابطی با اسراییل ندارد و دلیل اصلی این امر نیز بی‌توجهی اسراییل به قوانین بین‌المللی و حقوق ملت فلسطین است.»
 
4- موضع حزب النهضه در قبال روابط با رژیم صهیونیستی
 راشد الغنوشی، رهبر حزب اسلامگرای النهضه در مراسم روز زمین سال جاری که در منطقه‌ای در شمال غربی تونس حضور یافته بود از غیرممکن بودن عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی سخن گفت. وی در این مراسم به گونه‌ای از جانب حاکمان اسلامگرای تونس اعلام کرد که هرگز رژیم صهیونیستی را به رسمیت نخواهد شناخت و عادی‌سازی روابط با این رژیم، امری غیرممکن است. به اعتقاد رهبر حزب النهضه، مردم تونس با یهودیان مشکلی ندارند بلکه مشکل اصلی آنها صهیونیسم است. الغنوشی با بیان این نکته که تنها راه آزادی سرزمین‌های اشغالی فلسطین، پیروزی نظام‌های دمکراتیک در جهان عرب است از موضع رژیم سابق در برابر مسئله فلسطین به شدت انتقاد کرده و گفت: «زین العابدین بن علی به قضیه فلسطین خیانت کرد زیرا وی مزدور صهیونیست‌ها بود.»(5)
 غنوشی معتقد است صهیونیسم در منطقه هم بیگانه است و هم نامشروع بلکه طرحی سلطه‌گرا و ملی‌گراست که ریشه در انگیزه‌های سنتی اروپایی برای توسعه و سیطره دارد و به وسیله آن تغذیه می‌شود. از نظر رهبر النهضه، ما باید چراغ مبارزه‌ طولانی‌مدت، مقاومت و ایثار را در هر نقطه‌ای از زمین روشن کنیم. ما نمی‌توانیم فلسطین را بازپس بگیریم مگر اینکه جنگی علیه ظلم و ستم در تمامی اشکال آن و در سرتاسر جهان وجود داشته باشد.(6)
 غنوشی معتقد است که انقلابهای عربی برای فلسطین ثمربخش بوده و تهدیدی برای پایان دادن به عمر رژیم صهیونیستی هستند. او می‌گوید مسئله فلسطین در قلب امت جهان اسلام قرار دارد و تمامی سرزمین ما بین مکه و بیت‌المقدس، متعلق به قلب ملت اسلامی است و هر گونه کنترل [خارجی] بر بخشی از این قلب، مهری بر بیماری امت می‌باشد. شیخ احمد یاسین می‌گفت که اسراییل پیش از سال 2027 از بین خواهد رفت. این تاریخ دیر است و اسراییل ممکن است زودتر از این زمان نیز به پایان راه برسد.(7)
 
5- اقبال عمومی گروههای تونسی به مسئله فلسطین
 اگر دوره زمامداری و حکومت زین العابدین بن علی را دوران فشردگی نیروهای اجتماعی طرفدار فلسطین بدانیم، بدون تردید با رفع محدودیت‌ها و باز شدن فضای سیاسی، نیروهای اجتماعی تونسی مجال ارایه و عرضه مواضع اصیل خود را یافته‌اند. برگزاری تجمعات، راه‌اندازی راه‌پیمایی‌ها و... در حمایت از فلسطین، نشان دهنده حمایت ذاتی جامعه تونس از فلسطین است. در شهریور 1390 و همزمان با آنکه مردم، مجالی برای فعالیت یافتند، راهپیمایی «همبستگی با غزه» در تونس، پایتخت این کشور برگزار شد. شرکت‌کنندگان پس از راهپیمایی و سردادن شعارهایی در حمایت از فلسطین، پرچم رژیم صهیونیستی را به آتش کشیدند.
 در آبان ماه 1390، جمعی از حقوقدانان، روحانیون و فعالان تونسی، از تأسیس جمعیتی به نام «انصار فلسطین» در تونس خبر دادند. لطفی العمدونی، مسئول روابط خارجی جمعیت انصار فلسطین، هدف این تشکل را حمایت از مردم فلسطین در مقابله با شهرک‌سازی، اشغالگری و تجاوزات رژیم اشغالگر می‌داند. مؤسسان جمعیت در نشستی که به مناسبت اعلان تشکیل انصار فلسطین برگزار شده بود، تأکید کردند که موضوع فلسطین همواره از موضوعات مورد توجه مردم تونس بوده است در حالی که رژیم سرنگون شده بن علی، محدودیت‌های زیادی را در زمینه فعالیت‌های ضد صهیونیستی ایجاد می‌کرد زیرا این فعالیت‌ها موجبات ناخرسندی رژیم صهیونیستی می‌شد. شرکت‌کنندگان در این             نشست اظهار داشتند که حمایت از مردم فلسطین همواره و حتی در سالهایی که آنها تحت سرکوب بودند در یاد مردم تونس بوده است. مراد الیعقوبی، دبیر کل جمعیت انصار فلسطین با اشاره به تغییر اوضاع فعالیت‌های حامی فلسطین و بهبود این وضعیت، آزادسازی فلسطین را از اهداف انقلاب تونس برمی‌شمارد و اعلام کرده است که مردم تونس و محافل سیاسی این کشور، توجه خاصی به قضیه فلسطین دارند.(8)
 برپایی اجتماعات در همبستگی با اعتصاب زندانیان فلسطینی در بند رژیم صهیونیستی، راه‌اندازی کاروان حمایت از غزه، برگزاری کنفرانس‌های متعدد ضد صهیونیستی و حامی فلسطین از دیگر اقدامات ملی و اجتماعی جریان سیاسی و دینی تونس در دفاع از حقوق مردم فلسطین به شمار می‌آید.
 
6- روابط تونس با تشکیلات خودگردان و نوار غزه
 دو دوره سفر محمود عباس، رییس تشکیلات خودگردان و سفر اسماعیل هنیه، نخست وزیر قانونی دولت فلسطین به تونس از آبان 1390 تاکنون، حاکی از اهمیت جایگاه تونس در نزد فلسطینی‌ها دارد. محمود عباس برای اولین بار در آبان 1390 و در پاسخ به دعوت فواد المبزع، رییس جمهور موقت تونس به این کشور سفر کرد. هدف از این دیدار، گفتگو درباره آخرین تحولات فلسطین و تلاشهای صورت گرفته برای عضویت فلسطین در سازمان ملل اعلام شد. عباس در نظر داشت حمایت تونس را برای افزایش حمایت‌ها از اقدام خود تا پیوستن فلسطین به سازمان ملل به عنوان یک عضو کامل به دست آورد و این سفر در حالی انجام می‌شد که دستگاه قضایی تونس حکم بازداشت سهی عرفات، همسر یاسر عرفات را صادر کرده بود. حکم بازداشت بین‌المللی سهی عرفات به دلیل ارتباط با یکی از پرونده‌های فساد خاندان بن علی، دیکتاتور سابق صادر شده بود. روزنامه‌های تونسی، سهی عرفات را با پرونده فساد مدرسه بین‌المللی کارتاژ که در سال 2007 با مشارکت لیلی طرابلسی، همسر دیکتاتور پیشین تونس، در ارتباط می‌دانند. اما این واقعه، هیچ تأثیری بر دیدار و مذاکرات ابومازن از تونس نداشت.(9)
اسماعیل هنیه نیز در اولین دور از سفرهای خود به کشورهای اسلامی و عربی در دی ماه 1390 به تونس رفت. دیداری که با جنجالهای سیاسی در داخل فلسطین همراه شد. اسماعیل هنیه که تشکیلات خودگردان را به تلاش برای ممانعت کشورهای عربی جهت استقبال نکردن از وی متهم کرده بود، گفت: مقامات تونس به من گفتند که محمود عباس، نامه‌ای به منصف المرزوقی، رییس جمهور تونس فرستاده و خواستار عدم استقبال از من در این سفر شده است. هنیه با ابراز خوشحالی از رسیدن تونس به مرحله حل و فصل مشکلات و ساماندهی به اوضاع داخلی خود، تونس را «پشتوانه همیشگی فلسطین» به شمار آورد. منابع سیاسی تونس از تصمیم حماس برای افتتاح دفتری به نمایندگی از این جنبش در تونس خبر دادند. این خبر در خلال دیدار هنیه با رییس جمهور و نخست وزیر تونس و همچنین راشد الغنوشی، رهبر حزب النهضه اعلام شد.(10)
 استقبال گرم و صمیمی مقامات تونسی از اسماعیل هنیه به عنوان «رییس دولت» سبب شد تا محمود عباس، دعوتنامه رییس جمهور تونس را برای شرکت در جشنهای سالروز انقلاب تونس نپذیرد. مقامات تشکیلات خودگردان از اظهارات مسئولان دولت و حزب النهضه تونس درباره به رسمیت شناختن حماس و دولت آن به شدت، ابراز نگرانی کرده و همتایان تونسی خود را به مصوبه اتحادیه عرب پس از حاکمیت حماس ارجاع دادند که تأکید می‌کرد تنها تشکیلات خودگردان را به عنوان نماینده فلسطین به رسمیت می‌شناسد. سرانجام عباس از بابت عدم امکان سفر به تونس به دلیل همزمانی سفر دوره‌ای خود به چند کشور اروپایی عذرخواهی کرد و ریاض المالکی، وزیر امور خارجه تشکیلات خودگردان را به آنجا فرستاد.(11) اما عباس، شخصاً در اردیبهشت 1391 با هدف توسعه روابط دوجانبه و بررسی همکاری در عرصه‌هایی که می‌تواند به مسئله فلسطین در روابط آن با کشورهای عربی کمک کند، به تونس سفر کرد. عباس و رییس جمهور تونس در این سفر، تشکیل یک کمیته دوجانبه فلسطینی- تونسی را بررسی کردند و رییس تشکیلات خودگردان از رییس جمهور، دولت و ملت تونس به دلیل حمایت‌های دائمی آنها از مسئله فلسطین تشکر کرد. رییس جمهور تونس در این سفر، زمینی را به تشکیلات خودگردان برای احداث سفارت اهدا کرد. تشکیلات خودگردان نیز در مقابل، زمینی را به منظور احداث سفارت تونس در رام‌ا... به این کشور اهدا نمود.
محمود عباس در این سفر، با تأکید بر اینکه تونس تحت ریاست جمهوری منصف مرزوقی می‌تواند نقشی کلیدی در ایجاد پلی بین شکاف‌های موجود میان گروه‌های فلسطینی داشته باشد، خواهان مشارکت فعال تونس در این زمینه شد. محمود عباس همچنین در این سفر با اشاره به جایگاه بین‌المللی تونس پس از انقلاب اظهار داشت که تونس می‌تواند نقش دیپلماتیکی مهمی در صحنه بین‌المللی برای آزاد کردن زندانیان فلسطینی داشته باشد.
 
جمع‌بندی
 حاکمیت نیروهای اسلامگرا بر ساختارهای انقلابی تونس، استقرار دیدگاههای ضد صهیونیستی در میان طیف‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی تونسی و نگاه مثبت و جانبدارانه مردم تونس به فلسطین و تلاش برای پاسداشت حقوق از دست رفته آنها، بسترهایی هستند که نوید دهنده ارتقای چشم‌انداز حمایت از فلسطین و ملت فلسطین در سیاستهای جاری و آتی تونس می‌باشند. دیدارها و ملاقاتهای سران تشکیلات و دولت غزه از تونس، برگزاری راهپیمایی‌ها و تجمعات طرفدار فلسطینی و... نماد و تجلی این نگرش جدید هستند. اما آنچه موجب نگرانی در تحلیل دیدگاه حمایتی تونس از فلسطین است میل مقامات این کشور به سمت کوشش‌هایی است که سعی دارد سوریه را به عنوان یکی از محورهای مقاومت از معادلات اسلامی- عربی حذف کند. میزبانی کنفرانس ضد سوری «دوستان سوریه» در تونس، نشان می‌دهد که به طور قاطع نمی‌توان دیدگاه جدید حاکم بر تونس را دیدگاهی کاملاً مقاومتی دانست. به نظر می‌رسد این دیدگاه متعلق به همان طیف معتدلی است که سعی دارد حقوق فلسطینی‌ها را نه از طریق مبارزات مسلحانه بلکه ساز و کارهای سیاسی‌ای دنبال کند که سردمداران آن در حال حاضر، قطر و دول عربی حاشیه خلیج فارس هستند.
 پی‌نوشت‌ها:
 1- نیروی 17، واحد تکاور و عملیات ویژه جنبش فتح بود که علی حسن سلامه (ابوحسن) آن را در اوایل دهه 1970 تشکیل داد. مأموریت نیروی 17، ترور مقامات سیاسی رژیم صهیونیستی بود. در مورد نامگذاری آن، نظریات مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند که شماره‌های 1 و 7، رقم‌های آخر شماره تلفن خصوصی فرمانده واحد بوده است. از نظر عده‌ای دیگر، نام نیروی 17 به موقعیت دفتر واحد واقع در بیروت: خیابان 17 فقهانی اشاره دارد. سلامه در سال 1979 به همراه محافظش در بیروت ترور شدند. در نتیجه توافقنامه اسلو، نیروی 17 در نیروهای امنیتی ساف ادغام شد. البته عرفات همچنان این واحد را از نیروهای رسمی فلسطین جدا نگه داشت. پس از مرگ عرفات، نیروی 17 با تنش‌های داخلی مواجه شده است و محمود عباس آن را تهدیدی برای سلطه و سیطره خود می‌داند.
 2- www.palestinefacts.org/pf-1967to1991-plo-tunisia.php
 3- برای اطلاع بیشتر ر. ک به:
 3- Kathrn M. yount and Hoda Rashad (Eds.), ideational change in Egupt, Iran and Tunisia, London, Routtedge, 2008.
 4- سعدا... زارعی، تونس یک سال پس از پیروزی کیهان، 27/10/1390
 5- Rachid- Al Ghannouchi, Palestine as a Global Agenda, “the Spirite of Palestine”, Zad Publications, 1994, available at: www.palint.org/article.php? articleid=18
 6- www.alarab.com.qa/details.php?docId=185944&issueNo=1181&secId=28
 7- خبرگزاری فارس، 14/1/1390
 8- http://fa.alalam.ir/news/255664
 9- خبرگزاری فارس، 19/8/1390
 10- بولتن فلسطین، موسسه تحقیقات و پژوهش‌های سیاسی- علمی ندا، 28/10/1390، صص 8-6
 11- همان، صص 9-8
 

نویسنده: حسن کلاته

 منبع:موسسه تحقیقات سیاسی وپژوهشی علمی ندا