حماس وکناره گیری مشعل؛ ازحرف تاعمل

محمد امیری

مقدمه
پس از انتشار اخباری مبنی بر کناره‌گیری خالد مشعل از نامزدی در انتخابات آتی ریاست دفتر سیاسی حماس، گمانه‌زنی‌هایی در این خصوص مطرح گردید. این گمانه‌ها در ابعاد مختلفی، مسئله کناره‌گیری خالد مشعل و آینده سیاسی او را بررسی کرده است. مشعل در حالی دست به چنین اقدامی زد که جنبش حماس، با پرونده‌هایی دست و پنجه نرم می‌کند که بی‌شک، برخی از آنها مسیر سرنوشت ملت فلسطین را با تحولاتی شگرف روبرو خواهد کرد. از جمله این پرونده‌ها می‌توان به آشتی ملی فلسطینیان اشاره کرد. پرونده‌ای که در درون خود مسائل دیگری را مانند انتخابات آینده فلسطین، کمیته برگزاری انتخابات، تشکیل دولت وحدت ملی، مباحث امنیتی، آزادی اسرا و بازداشت شدگان و... را در بر می‌گیرد.

از این رو در این نوشتار، تصمیم خالد مشعل (دلایل و زمینه‌ها)، اختلافات درونی حماس، جریان عملگرای این جنبش و آینده احتمالی خالد مشعل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

الف) تصمیم خالد مشعل
با گذشت 16 سال از ریاست خالد مشعل بر دفتر سیاسی حماس (از سال 1996) و در حالیکه احتمال دارد انتخابات داخلی حماس، 6 ماه دیگر (ژوئن 2012) برگزار شود، روز شنبه 1 بهمن 1390 (21/1/2012) دفتر اطلاع‌رسانی جنبش حماس، صحت خبر عدم نامزدی مجدد خالد مشعل برای ریاست دفتر سیاسی حماس را تأیید کرد. در این بیانیه آمده است: «برادر مجاهد، خالد مشعل، رییس دفتر سیاسی حماس، تمایل خود را در عدم نامزدی برای ریاست این جنبش در دورة آینده در جلسه اخیر مجلس شورای حماس که در اوایل ژانویه 2011 در خارطوم برگزار شد ابلاغ کرده است و بر ادامة‌ نقش‌آفرینی خود در خدمت رسانی به ملت فلسطین، مسئله فلسطین، جنبش حماس و مسائل امت اسلامی تأکید کرده است.»(1)
این موضوع در حالی تأیید می‌گردد که رهبران جنبش حماس از مشعل خواستند تا از تصمیم خود صرف‌نظر نماید چرا که آنها معتقدند که این تصمیم، یک امر صرفاً شخصی نیست بلکه به مؤسسات وابسته به حماس نیز مرتبط می‌گردد و آنها را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد. لازم به ذکر است که اعضای مجلس شورای حماس (این شورا را محمد شمحه اداره می‌کرد که در جولای 2011 فوت کرد) به صورت محرمانه، اعضای دفتر سیاسی و رییس دفتر سیاسی را انتخاب می‌کنند و پیش از انتخاب رییس دفتر سیاسی، در انتخاباتی داخلی، اعضای 4 مجلس شورای نوار غزه، کرانه باختری، خارج فلسطین و زندانهای رژیم صهیونیستی تعیین می‌شوند و این فرایند هر 4 سال یک بار انجام می‌شود.(2)

ب) اختلافات داخلی حماس
با بررسی اختلافات درون گروهی جنبش حماس و قوت گرفتن این اختلافات، احتمالاً زوایای کناره‌گیری خالد مشعل واضح‌تر خواهد شد. البته باید به این نکته اشاره نمود که هر جنبشی با تغییر و تحولات داخلی، جان تازه‌ای در افزایش کارکرد خود ایجاد خواهد نمود. بنابراین آنچه در تصمیم خالد مشعل، قابل ملاحظه است و به عنوان اولین نگاه، مطرح می‌باشد تغییر یکنواختی رأس هرم است. اما با این وجود، نمی‌توان به علل دیگر اشاره‌ای نداشت. به نظر می‌رسد بهتر است برای بررسی برخی اختلافات میان رهبران حماس، یک تقسیم‌بندی اولیه ایجاد نمود. در حماس، دو جناح عمده وجود دارد: «حماس خارج» که بیشتر شامل حماس دمشق است و «حماس غزه» که عموماً کسانی هستند که فشارهای موجود در غزه را بیشتر تحمل نموده‌اند.
با اشاره به این تقسیم‌بندی، می‌توان نقطه آغازین و اوج‌گیری اختلافات درونی حماس خارج و حماس غزه را در چند موضع‌گیری اخیر خالد مشعل به عنوان رییس دفتر سیاسی حماس و مسئول حماس خارج مشاهده کرد:
1- دیدار خالد مشعل و محمود عباس در نوامبر و می سال گذشته (2011) در قاهره و تأکید به اعطای فرصتی دیگر جهت مذاکرات سازش.
2- تأیید برپایی کشور مستقل فلسطینی در مرزهای 1967 از سوی خالد مشعل در نوامبر 2011.
3- اشاره خالد مشعل به تمرکز حماس بر مقاومت مردمی به جای مقاومت مسلحانه.
4- موضع‌گیری ضعیف حماس خارج در حوادث سوریه.
5- قبول آشتی ملی فلسطینیان، ورود به انتخابات ریاست تشکیلات خودگردان، مجلس قانونگذاری و مجلس ملی که همه آنها به نوعی، پذیرش قرارداد اسلو را در بر دارد.
6- موضع‌گیری در برابر رژیم صهیونیستی (منظور آتش بس با این رژیم است.)(3)
با وجود این اختلافات، تفاوت دو دیدگاه عملگرا (حماس غزه) و محافظه‌کار (حماس خارج) در جنبش حماس آشکار می‌گردد. بنابراین آیا جریان محافظه‌کار حماس به جریان مخالف مشعل که عمدتاً عملگرا هستند اجازه تسلط بر حماس و دفتر سیاسی را خواهد داد؟

پ) جریان عملگرای حماس
با کناره‌گیری خالد مشعل شاید بحرانی سیاسی در جنش حماس به وجود آید. چرا که پس از شهادت شیخ احمد یاسین و دکتر عبدالعزیز الرنتیسی و دیگر مردان تأثیرگذار در جنبش حماس (جمال منصور، جمال سلیم، ابراهیم المقادمة، صلاح شحادة، اسماعیل ابوشنب)، مسیر تحرکات این جنبش توسط خالد مشعل به صورت حساب شده‌ای در جریان بوده است و این توقف ناگهانی، ممکن است برای مدتی کوتاه، جنبش حماس را دچار تزلزل رأی در مسائل مختلف حوزه فلسطین بنماید. اما با این حال، عناصر قوی دیگری در جنبش حماس وجود دارند که گرچه ممکن است از نظر شخصیتی، وضعیت کاریزمایی خالد مشعل را نداشته باشند اما در روند مقاومت و کنترل تحرکات جنبش حماس هم بی‌تأثیر نیستند. از این رو می‌توان به جریان عملگرای حماس که به نام حماس غزه و به رهبری اسماعیل هنیه و محمود الزهار فعالیت می‌کند اشاره کرد.
در این چهارچوب به نظر می‌رسد هنیه و بزرگان جنبش حماس در غزه قصد دارند به دیگر مسئولین حماس که به نوعی از دمشق خارج شده‌اند ثابت کنند که دیگر موافق با تصمیماتی نیستند که از بالا دیکته می‌شود و این واکنش را می‌توان در موضع‌گیریهای حماس غزه از جمله شخص اسماعیل هنیه در برابر راهبرد مقاومت مردمی خالد مشعل، مشاهده نمود. بدین معنا که اسماعیل هنیه در پاسخ به اظهارات مشعل، مبارزه مسلحانه را تنها گزینة راهبردی و عملی تأمین اهداف جنبش حماس توصیف کرده و در سفر اخیر خود به مصر، ترکیه، سودان و تونس، تشکیل کشور فلسطینی را از نهر تا بحر دانسته است.    از سوی دیگر، این سفر دوره‌ای اسماعیل هنیه را می‌توان تاکتیکی برای افزایش توانمندی او برای احراز پست ریاست جنبش حماس توصیف کرد. در کنار این مطلب، تلاش برای افزایش بودجه دولت حماس در غزه- به 769 میلیون دلار در سال 2012 که نسبت به سال 2011، 22 درصد رشد داشته است- و همچنین رشد درآمدهای بخش مالیاتی (174 میلیون دلار) را می‌توان رهیافت دولت هنیه برای نشان دادن کارآمدی حماس غزه توصیف کرد. بدون تردید، این موفقیت‌ها باعث متقاعد شدن گردانهای قسام (شاخه نظامی حماس به فرماندهی احمد الجعبری) شده است و احتمالاً سبب نزدیکی مبارزان قسامی به حماس غزه می‌شود.(4)
اما در انتقال قدرت از حماس خارج به حماس غزه، چالشی دیگر وجود دارد که وجود مبارزی قدیمی به نام محمود الزهار است. وی اگر چه یکی از منتقدین خالد مشعل محسوب می‌گردد و خالد مشعل نیز وی را از خود جدا کرد و به جای او، خلیل الحیه را برگزید اما برای تصدی پست ریاست دفتر سیاسی حماس، رقیب اسماعیل هنیه نیز محسوب می‌گردد. البته در خصوص نزدیکی محمود الزهار به جناح عملگرای حماس و عملگرا بودن او، قراین دیگری وجود دارد مانند اینکه محمود الزهار، شخص اول درگیریهای داخلی بین فتح و حماس در نوارغزه در سال 2007 بود و هم اکنون نیز یکی از مخالفان شدید بازگشت نیروهای فتح به نوارغزه است. این در حالیست که اسماعیل هنیه با ورود 80 عضو جنبش فتح جهت ورود به غزه موافقت کرد.(5)
بنابراین به نظر می‌رسد رقابت اصلی در حماس غزه بین این دو نفر شکل خواهد گرفت اگر چه اسماعیل هنیه به دلیل پیروزی در انتخابات سال 2006، برگ برنده بیشتری برای جانشینی خالد مشعل دارد.(6) درهر صورت و فارغ از اینکه چه کسی جانشین مشعل می‌شود، موافقان کناره‌گیری خالد مشعل معتقدند کناره‌گیری وی، خون تازه‌ای در رگهای جنبش حماس جاری خواهد ساخت تا این گمان ایجاد نشود که این جنبش نیز نسخه تکراری نظامهای عربی است که هیچ تغییری مگر با مرگ حکامشان، یا با کودتا و برپایی جنبشهای مردمی نمی‌کند.

ت) نقش مشعل در آینده
تأکید خالد مشعل بر عدم کاندیداتوری در انتخابات آینده ریاست دفتر سیاسی جنبش حماس، بدین معنا نیست که وی قصد کناره‌گیری از فعالیت سیاسی را دارد یا اینکه قصد دارد به صف کسانی بپیوندد که در پشت پرده از این جنبش، حمایت و فعالیت می‌کنند. برخی معتقدند جنبش حماس قصد دارد خالد مشعل را به عنوان رییس آینده مجلس ملی فلسطین معرفی کند که بر سازمان آزادیبخش نظارت دارد. اما این احتمال، غیرواقعی است چرا که انتخابات مجلس ملی، منوط به آشتی ملی فلسطینیان است و به نظر می‌رسد آشتی ملی در حال سقوط است. نکته بعدی اینکه این مجلس به همه گروههای فلسطینی و نه فقط حماس تعلق دارد. علاوه بر آن، ریاست مشعل بر مجلس شورای ملی با فشارهای بین‌المللی و رژیم صهیونیستی روبرو خواهد بود زیرا آنها تلاش می‌کنند که سازمان آزادیبخش به دست جنبشهای مقاومت اسلامی مخصوصاً حماس نیفتد تا از شکست توافقات اسلو و بازگشت مبارزه مسلحانه جلوگیری کنند.
احتمال دیگری برای آیندة خالد مشعل، قابل تصور است. پس از جلسه رهبران حماس در خارطوم پایتخت سودان، جنبش حماس از تشکیل حزب اخوان المسلمین در فلسطین خبر داد و پس از آن، صحبت‌هایی مبنی بر ادغام جنبش جهاد اسلامی با جنبش حماس مطرح گردید به نظر می‌رسد جنبش حماس سعی دارد با توجه به تغییرات منطقه به ترکیبی جدید دست یابد تا سازمانها و گروههای دیگر به آن ملحق شوند و نهایتاً سازمانی اخوانی در فلسطین ایجاد شود تا خالد مشعل به عنوان ناظر کل این سازمان مشغول به فعالیت شود.(7)

نتیجه‌گیری
در صورتی که خالد مشعل کاندیدا شود، برای سومین بار است که قصد دارد این منصب را در دست گیرد اما احتمال مانوری بودن این مسئله از سوی خالد مشعل، سناریوهای جدیدی را مطرح می‌کند که به اختصار به توضیح و بیان آنها پرداخته خواهد شد. به عبارت دیگر باید پرسید آیا این تصمیم خالد مشعل، یک تصمیم راهبردی است؟‌ یا فقط مانوری سیاسی و یک تصمیم تاکتیکی است؟ یعنی خالد مشعل قصد دارد داستان جمال عبدالناصر را که قصد کنار رفتن داشت اما ملت مصر او را مجبور کرد به منصب خود بازگردد تکرار کند؟
1- سناریوهای احتمالی برآمده از تصمیم خالد مشعل عبارتند از:
الف- ممکن است این کناره‌گیری برای شناسایی افرادی باشد که قصد جانشینی وی را دارند.
ب- مشعل با این تصمیم، طرفداران خود را در مجلس شورای حماس شناسایی می‌نماید و با اصرار مجلس شورای حماس مبنی بر ترک نکردن ریاست دفتر سیاسی مجدداً در رأی‌گیری آینده این جنبش به ریاست دفتر سیاسی می‌رسد.
ج- ارسال پیامی قوی به طرفداران خود مبنی بر اینکه دیکتاتور نیست و علاقه‌ای به این منصب ندارد.
د- اثبات درست بودن مسیری که ریاست کنونی دفتر سیاسی حماس، پیش گرفته است زیرا در صورتی که خالد مشعل مجدداً بر مسند این کرسی بنشیند اشاره‌ای خواهد بود به درستی مسیری که تاکنون خالد مشعل در خصوص مسئله فلسطین به طور کل و آشتی ملی به صورت خاص انجام داده است.
برداشت‌ها و تحلیل‌ها به باقی ماندن خالد مشعل در پست خود در انتخابات آینده با اجماع قویتری از مجلس شورای جنبش حماس و کسب رأی بیشتر اشاره دارد و این تحلیل به واقعیت نزدیکتر است.
2- نامزدهای احتمالی احراز پست ریاست دفتر سیاسی حماس عبارتند از: 1) موسی ابومرزوق، معاون خالد مشعل 2) اسامه حمدان، مسئول روابط خارجی جنبش حماس 3) محمود الزهار، عضو دفتر سیاسی حماس 4) اسماعیل هنیه، رییس دولت حماس در غزه 5) عماد العلمی، مسئول کمیته داخلی حماس که رابطه نزدیکی با قسام و ایران دارد. 3 نفر از این افراد، به حماس خارج و 2 نفر دیگر به حماس غزه وابسته‌اند. بنابراین در وهله اول، حماس خارج برندة میدان خواهد بود. در تأیید این گمانه باید گفت که به علت وابستگی جنبش حماس به اخوان المسلمین و رویکرد فرهنگی اخوان المسلمین، عملگراها [حماس غزه] شانس کمتری در به دست آوردن این پست کلیدی در جنبش حماس دارند. بنابراین، رقابت بین 3 نفر حماس خارج یعنی موسی ابومرزوق، عماد العلمی و اسامه حمدان خواهد بود.
3- احتمال دیگری خالی از ذهن نیست یعنی عدم کاندیداتوری مشعل و پیروزی احتمالی حماس غزه به معنی درگیر نمودن حماس غزه با پرونده آشتی ملی به طور مستقیم و شانه خالی کردن حماس خارج از تعهداتش در آشتی ملی است. به این ترتیب، به بن‌بست کشاندن گفتگوهای آشتی ملی را می‌توان در لابه‌لای احتمالات فوق گنجاند.
با این وجود به نظر می‌رسد وضعیت جنبش حماس، آبستن تحولاتی است که کناره‌گیری خالد مشعل از کاندیداتوری ریاست دفتر سیاسی حماس ممکن است بخشی از این تغییرات محسوب گردد.

پی‌نوشت‌ها:
1- http://www.almustaqbal-a.com/حماس-تؤکد-مشعل-أبلغ-مجلس-الشورى-عزوفه-عن-ولایة-جدیدة.html
2- http://www.amad.ps/arabic/?action=detail&id=75379
    http://www.alquds.co.uk/index.asp?fname=latest/data/2012-01-21-09-29-56.htm
 
3- http://www.almustaqbal-a.com/أخاف-على-خالد-مشعل.html
    http://kofiapress.com/ar/node/100297.html
    http://www.samanews.com/index.php?act=Show&id=116930
 
4- http://kofiapress.com/ar/node/100297.html
    http://kofiapress.com/ar/node/100399.html
 
5- http://paltoday.ps/ar/post/128321/
6- http://www.alqudsonline.com/contentdetails.asp?contentId=4365
7- http://paltimes.net/details/news/9754/
 

 منبع: http://nedains.com