عملیات ستون ابر و گنبد آهنین؛ شکست یا کارآمدی؟!تلاشها برای بازاریابیِ این سامانه که درمیان کشورهای آسیای جنوب شرقی طرفدارانی یافته است با هدف کاهش فشار مالی شدید این سامانه است....

مقدمه
یکی از ابعاد اصلیِ عملیاتِ هشت روزۀ «ستون ابر» در نوامبر 2012 و از دید برخی تحلیلگران و ناظران، اصلیترین بُعدِ این عملیات، تأکید بر توانمندی و کامیابیِ سامانۀ دفاع موشکی نوین اسراییل موسوم به «گنبد آهنین» (Iron Dome) از سوی این رژیم بود. تا آنجا که برخی بر این نکته تأکید دارند که عملیات یادشده برای آزمودنِ سامانۀ گنبد آهنین از سوی اسراییل به راه افتاد. هدف اصلی عملیات اخیر، قرار دادن و آزمودنِ میزانِ کارآییِ گنبدآهنین در شرایط جنگ واقعی پس از واپسین کارهایی بود که برای بهبود عملکرد آن انجام شد.

در سالهای اخیر و به ویژه در عملیات اخیر اسراییل علیه غزه، سیستم گنبد آهنین یکی از مسائل اصلی مطرح در رسانههای اسراییلی و نیز خاورمیانه بوده است. دلایل کاربرد، میزان کارآمدی و نقاط ضعف این سیستم از جمله مسائل مطرح شده است. از جمله مهمترین نکات مطرح شده در ارتباط با این سامانه، توانمندیهای واقعیِ آن در برابر موشکهای مقاومت است. این مسئله در جنگ نوامبر نیز به گستردگی مطرح شد و هیچگونه اجماع نظری در مورد آن وجود ندارد. در این گزارش، درصدد تبیین ویژگیهای این سیستمِ دفاع موشکی و نقاط قوت و ضعف آن به ویژه نشان دادن این نکته هستم که گنبد آهنین تا چه حد توانسته است اهدافِ طراحی و ساخت خود را محقق سازد؟

الف) سیستم دفاع موشکیِ گنبد آهنین
 از جمله مسائل اصلی مطرح شده در میان دستگاههای نظامی و امنیتی و نیز رسانههای اسراییل پس از جنگ 2006 علیه لبنان، چگونگیِ رویارویی با موشکهای کوتاه بردِ مقاومت لبنان و نیز نیروهای مقاومت در فلسطین بوده است. این بحث البته از دیرباز، از هنگامی که نیروهای سازمان آزادیبخش از جنوب لبنان، موشک‌های کاتیوشا به درون سرزمینهای اشغالی شلیک میکردند مطرح بوده است، اما تلفات جنگ 33 روزه و تعداد موشکهایی که حزب‌ا... توانست بدون مانعی عمده بر شهرها و شهرک‌های اسراییلی فرو بریزد، موجب طرح جدیِ لزوم رویارویی با موشکها و راکتهای کوتاه بردِ نیروهای مقاومت لبنانی و فلسطینی شد.
حزب‌ا... در جنگ 33 روزه، حدود 4000 موشک که عمدتاً کاتیوشا بودند به سوی شهرهای اسراییلی از جمله حیفا، سومین شهر اسراییل، شلیک کرد. نتیجه برای اسراییلیها بسیار دردناک بود: 44 کشته و چندین برابر زخمی. افزون بر این، 250000 اسراییلی مجبور به ترک منازل خود و پناهندگی در مناطق دورتر از مرزهای لبنان شدند و حدود یک میلیون اسراییلی در طول جنگ در پناهگاهها و اطراف آنها زندگی میکردند. در واقع، جنگ 33 روزه اولین جنگی بود که پس از حدود سه دهه (پس از خروج سازمان آزادیبخش فلسطین از لبنان)، اسراییلیها را به ضعف دفاعیشان در برابر موشکهای کوتاهبرد آگاه ساخت.
این تحول، گویای واقعیتی نوین بود که بر ذهنیتِ امنیتمحور اسراییلی تأثیر قابل توجهی داشت: موازنۀ نیروها که توانست ارتشهای عربی را به عقبنشینی و پذیرش شکست وادارد و در نهایت، کشورهای عربی را به سوی صلح با اسراییل سوق دهد، در رویارویی با موشکهای نسبتاً ضعیف و بی‌دقتِ نیروهای مقاومت نمیتواند کاری از پیش ببرد. پیشتر، سامانۀ «حیتس» (پیکان) با هدف رویارویی با تهدید موشکی میانبرد از جمله موشکهای ایرانیِ شهاب 1، 2 و 3، به صورت مشترک توسط ایالات متحده و اسراییل طراحی و ساخته شده بود. اما سامانۀ یادشده- گذشته از میزانِ کاراییِ آن که از سوی تحلیلگران نظامی مورد تردید است- برای رویارویی با تهدیدات موشکی کوتاهبرد طراحی نشده بود و در برابر آنها کارایی نداشت. لذا لزوم یافتنِ راهحلی در این زمینه، موسسات نظامی و کمپانی‌های اسلحه‌سازی را در کنار وزارت دفاع اسراییل به تکاپو واداشت.
 تلاشها برای یافتنِ راهحلی در برابر موشکها و راکتهای نیروهای مقاومت، در نهایت به طراحی و ساختِ سیستم دفاع موشکیِ گنبد آهنین توسط شرکت اسراییلی «صنایع دفاعیِ رافائل» انجامید. عمیر پرتز، وزیر دفاع سابق اسراییل، در فوریۀ 2007 «سیستم گنبد آهنین» را به عنوان راهحل دفاعیِ در برابر موشکهای کوتاهبرد برگزید. پس از آن، تولید و آزمایش سامانۀ یادشده با جدیت بیشتری آغاز شد و این سامانه از جولای 2008 تا  مارس 2011 تحت آزمایشهای متوالی قرار گرفت و از این تاریخ، وارد مرحلۀ عملیاتی شد. اولین عملیات موفقیتآمیز گنبد آهنین، در 7 آوریل 2011 علیه یک موشکِ شلیک شده از غزه صورت گرفت.(1) با این حال، این سیستم به دلیل نقصهایی که داشت بارها و بارها مورد بازبینی و توسعه قرار گرفت تا آنجا که برخی تحلیلگران، آزمودنِ این سیستم در شرایط جنگ واقعی را یکی از دلایل و یا دلیل اصلی حمله به غزه میدانند.(2)
 این سامانۀ نسبتاً پیشرفته در مجموع از سه بخش رادار ردیابی و هدفگیری، مدیریتِ نبرد و کنترل اسلحه و واحد شلیک موشک تشکیل شده است. شیوۀ عملکرد آن بدین نحو است که ابتدا به ردیابیِ موشکها و راکتهای شلیک شده با برد 4 تا 70 کیلومتر میپردازد و سپس هدف این موشکها را پیشبینی میکند، پس از آن و در صورتی که موشک شلیک شده به سمت مناطق مسکونی و یا مناطق حساس نظامی و غیره شلیک شده باشد، واحد پرتاب، یک یا دو موشک ضدموشک تامیر برای سرنگون کردنِ آن شلیک میکند. تا ماه نوامبر 2012، مجموعاً چهار آتشبارِ سامانۀ گنبد آهنین در مناطق جنوبی اسراییل در نزدیکی باریکۀ غزه آغاز به کار کرده بودند. در این ماه پس از آغاز عملیاتِ ستون ابرِ اسراییل علیه غزه و پس از رسیدن موشکهای گروههای مقاومت به تلآویو، پنجمین آتشبار این سامانه در اطراف این شهر به سرعت راهاندازی شد.(3)
بنابر اعلام عمیر پیرتز، هزینه هر موشکِ سیستم گنبد آهنین برای اسراییل، 30 تا 50 هزار دلار است که از دید بسیاری از ناظران، بزرگترین اشکالِ آن است. اگرچه اسراییل، دو آتشبار نخستِ گنبد آهنین را خود تأمین مالی کرد اما در توسعۀ این سامانه و راهاندازیِ آتشبارهای بیشتر با مشکلات مالی روبرو شد. لذا از ابتدا تلاشهای فراوانی از سوی لابی صهیونیستها در ایالات متحده با هدف جلب کمک و حمایت این کشور برای توسعۀ سامانۀ گنبد آهنین صورت گرفت که تا حدود زیادی به ثمر نشست.
 ایالات متحده به بزرگترین تأمینکنندۀ مالیِ سامانۀ یادشده تبدیل شد. این کشور تاکنون حدود 900 میلیون دلار برای پیشرفت تکنولوژیک، رفع اشکال و گسترش سامانۀ گنبد آهنین و افزایش تعداد آتشبارهای آن به اسراییل کمک کرده است. افزون بر این در 18 می 2012، مجلس نمایندگان ایالات متحده، کمک 680 میلیون دلاری به اسراییل را با هدف توسعه، تقویت و افزایش تعداد آتشبارهای گنبد آهنین به تصویب رساند و در ضمن با تأکید بر کمکهای واشنگتن به این سامانۀ ضدموشکی، خواستار امکانسنجیِ انتقال تکنولوژی و تولید مشترک آن شد. افزون بر این، سنای آمریکا در ژوئن 2012 خواستار تخصیص 210 میلیون دلار برای کمک به سامانۀ گنبد آهنین شد. روشن است که هرگونه پیشرفت و افزایش تعداد آتشبارهای گنبد آهنین -که به گفته مقامات نیروی هوایی اسراییل برای پوشاندن سراسر این رژیم، نیازمند 13 آتشبار است - بدون کمک مالیِ ایالات متحده دشوار است.
تلاشها برای بازاریابیِ این سامانه که در میان کشورهای آسیای جنوب شرقی طرفدارانی یافته است، با هدف کاهش فشار مالی شدید این سامانه است. گذشته از سنگاپور که طبق گزارشها قراردادی برای خرید سامانۀ گنبد آهنین منعقد کرده است، کرۀ جنوبی و هند نیز تمایل خود را به خرید این سامانه ابراز کردهاند. افزون بر این، اسراییل تلاش فراوانی برای بازاریابیِ این سامانه به ویژه برای ناتو و ایالات متحده به عمل آورده است.
 
ب) عملکرد گنبد آهنین
 از هنگامی که سامانۀ گنبد آهنین در مارس 2011 وارد مرحلۀ عمل شد تلاشهای فراوانی برای بهبود عملکرد آن صورت گرفته است. بنابر گزارشهای موجود، عملکرد این سامانه نیز روندی رو به بهبود داشته است. در زد و خوردهای اوایل سال 2011 – ماه نخست آغاز به کار گنبد آهنین -این سامانه از میان 170 موشک کوتاه برد شلیک شده از غزه تنها توانست 8 فروند را سرنگون کند. اگرچه در آن دوره، ارتش اسراییل بر موفقیتِ گستردۀ گنبد آهنین تأکید کرد اما مطالب و مباحث فراوانی پیرامون ضعفها و ناکارآمدیهای این سامانه چاپ و مطرح شد. این انتقادات، همچنانکه در بحث نقاط ضعف گنبد آهنین مطرح خواهیم ساخت از سوی مقامات ردهبالای نظامی و امنیتی اسراییل مطرح شد. بنابر منابع اسراییلی، نسبت موفقیتِ گنبد آهنین در اواخر سال 2011 به 75 درصد رسید.(4) با این حال همچنانکه گفته شد این سامانه به تدریج، در روندِ آزمون و خطا رو به بهبود نهاد تا آنجا که از نظر ارتش و نیروی هوایی اسراییل در عملیاتِ ستون ابر عملکرد موفقیتآمیزی داشته است.
 در ارتباط با عملکرد گنبد آهنین در جنگ هشتروزۀ نوامبر علیه غزه، دو نقطهنظر متفاوت رسانهای شده است. نخست، نقطهنظری که از سوی اسراییل و کشورهای حامی آن مطرح میشود و عمدتاً حاکی از موفقیتِ بینظیر سامانۀ گنبد آهنین در رویاروییهای نوامبر است. آنان آمار موفقیتِ این سامانه را بین 85 تا 90 درصد عنوان می‌کنند. برای نمونه به گزارش رویترز عربی از منابع اسراییلی، عملیاتِ ضدموشکیِ سامانۀ گنبد آهنین در هشت روز رویارویی، بین 25 تا 30 میلیون دلار بوده است و نتایجِ به دست آمده ارزش این هزینهها را داشته است. بنابر این گزارش، ارتش اسراییل اعلام کرده است که      5 آتشبار گنبد آهنین توانستند با به کارگیریِ موشکهای ضدموشک هدایتشونده با رادار، 421 موشک از حدود 1500 موشک شلیک شده از غزه را از 14 نوامبر تا رسیدن به توافقنامۀ آرامسازی، سرنگون کنند.(5) در این معنا، نسبت موفقیت این سامانه حدود 90 درصد بوده است زیرا سامانۀ گنبد آهنین برای کاهش هزینهها تنها موشکها و راکتهایی را مورد هدف قرار میدهد که به سوی مناطق حساس و یا شهرها و شهرکهای اسراییلی شلیک شده باشد.
 در مقابل، دیدگاه فلسطینیها و گروههای مقاومت است که از ابتدا بر ضعف عملکرد گنبد آهنین در برابر موشکهای مقاومت تأکید داشتهاند. برای نمونه، واصف عریقات، تحلیلگر نظامی فلسطینی، در مصاحبهای در چهارمین روز تجاوز اسراییل به غزه گفت بنابر اظهارنظرهای اسراییلی، گنبد آهنین نتوانست با بیش از 30 درصد از  موشکهای مقاومت مقابله کند. وی تأکید کرد که دستگاههای رسمیِ اسراییل تلاش کرده‌اند شهروندان اسراییلی و جهان را در مورد تواناییهای خود در متوقف کردن موشکهای مقاومت گمراه کنند. از دید وی سقوط موشک در تلآویو و اطراف قدس، نشان‌دهندۀ ناکامیِ این سامانه است.(6) در واقع، آمار ضد و نقیض منابع اسراییلی، یکی از عوامل تأکید نیروهای مقاومت بر ناکارآمدی گنبد آهنین بوده است. برای نمونه، روزنامۀ اسراییلی هاآرتص در 19 نوامبر از منابعی که آنها را از ارتش اسراییل عنوان کرد، گزارش داد که 850  موشک فلسطینی بر مواقع صهیونیستی فرود آمده است که سامانۀ «گنبد آهنین» تنها توانست 310 فروند از آنها یعنی تنها 36 درصد از کل این عدد را سرنگون کند.(7) در مقابل، روزنامۀ یسرائیل هیوم، به رغم تأکید بر اینکه عملکرد «گنبد آهنین» بهتر از آن چیزی است که گزارش هاآرتص مطرح ساخته است، نسبت موفقیتِ این سامانه در رویارویی با موشکهای نیروهای مقاومت در غزه را 54 درصد عنوان کرده است.(8)

ج) نقاط ضعف
 به هر تقدیر حتی در صورتی که نسبتِ موفقیت سامانۀ گنبد آهنین را 54 درصد در نظر بگیریم -که به نظر میرسد به واقعیت نزدیکتر است- به رغم دور بودنِ از سطح ایدهآل و در نتیجه، عدم دستیابیِ این سامانه به اهداف کامل خویش، اما نمیتوان این سامانه را به کلی ناکام دانست. با این حال، گنبد آهنین نقاط ضعفی اساسی دارد. در این قسمت، عمدهترین نقاط ضعف مطرح شدۀ این سامانه را یادآور میشویم:
 نخست، هزینۀ بالای سامانۀ گنبد آهنین است. گذشته از هزینۀ نسبتاً بالای تولید و راهاندازیِ هر یک از آتشبارهای گنبد آهنین، با توجه به اینکه سرنگونیِ هر موشک مقاومت، شلیک یک تا دو موشک تامیر را میطلبد، هزینه هر عملیاتِ گنبد آهنین بین 30 تا 50 هزار دلار می‌باشد. توجه به این هزینۀ بالا از سه جهت حائز اهمیت است. نخست آنکه اقتصاد اسراییل نتوانست به تنهایی بار توسعه و افزایش تعداد آتشبارهای سامانۀ گنبد آهنین را به دوش بکشد و بدون حمایت ایالات متحده این کار با چنان سرعتی امکانپذیر نبود. هزینۀ بالای عملیاتِ گنبد آهنین به معنای وابستگیِ این سامانه به کمکهای خارجی به ویژه از سوی واشنگتن خواهد بود. بنابراین این سامانه، وابستگیِ دفاعیِ به واشنگتن را به رغم طراحی و ساخت داخلی از بین نمیبرد. دوم آنکه عملیاتِ پرهزینۀ گنبد آهنین علیه موشکهای اغلب محلی و ارزان قیمت قسّام است که هزینۀ ساخت هر یک، چند صد دلار است. موشکهای گراد (حدود 1000 دلار) و فجر 5 (حدود 5000 دلار) نیز به مراتب کمهزینهتر از عملیات و موشکهای سامانهای است که برای رویارویی با آنها ساخته شده و عمل میکند. در نتیجه حتی عملیاتِ موفقیتآمیز این سامانه را نمی‌توان پیروزیِ بیضرر و کاملی به حساب آورد. مسئلۀ سومی که از نکتۀ فوق برداشت میشود آنکه هزینۀ بالای موشکها و عملیات گنبد آهنین، به هر رویارویی نیروهای مقاومت با اسراییل در آینده، افزون بر ابعاد نظامی و امنیتی، بُعدی اقتصادی میدهد. نیروهای مقاومت میتوانند با شلیک هرچه بیشترِ موشک به درون سرزمینهای اشغالی، هزینۀ نظامیِ اسراییل را بالاتر برده و در نتیجه آن را به پذیرش موازنۀ موشکی وادارند.
 دومین نقطه ضعف سامانۀ گنبد آهنین را میتوان ناقص بودنِ عملکرد دفاعیِ آن در برابر موشک‌های مقاومت دانست. اگرچه گنبد آهنین توانایی خود را در سرنگونسازیِ بیش از نیمی از موشکهای شلیک شده از سوی نیروهای مقاومت نشان داده است، اما ضریب خطای بالایی نیز داشته است، نکته‌ای که از ابتدای راهاندازی، از سوی برخی از مقامات اسراییلی مطرح شد. برای نمونه، اوزی دایان، رئیس شورای امنیت ملی اسراییل، در آوریل 2011 از ناکافی بودنِ سامانۀ گنبد آهنین در رویارویی با موشک‌های مقاومت سخن گفت. وی ضمن تبیین آنکه موشکهای مقاومت، وجود اسراییل را تهدید نمیکنند گفت این موشکها با کشتن و زخمی کردن اسراییلیها، فضایی از رعب و وحشت را میان اسراییلیها به ویژه در مناطق نزدیک غزه ایجاد میکنند. وی دربارۀ گنبد آهنین گفت این سامانه در برابر آر. پی. جی، راکتهای کوتاه برد و موشکهای ضد تانک و حتی در برابر موشکهای دوربرد، عملکرد دفاعی مناسبی ندارد.(9)
 رویاروییِ نوامبر 2012 به خوبی این واقعیتها را آشکار ساخت. به رغم سرنگون شدن بسیاری از موشکهای مقاومت، بسیاری از این موشکها به اهداف خود در سرزمینهای اشغالی رسیدند. با آشکار شدنِ مشکلات گنبد آهنین، تاکتیکهای شلیک موشکِ نیروهایِ مقاومت نیز خود را با این ضعفها هماهنگتر ساختهاند. این نیروها نخست، مناطقی را هدف حملۀ موشکی قرار میدهند که از سوی سامانۀ گنبد آهنین حمایت نمیشوند. دومین و شاید اصلیترین تغییر تاکتیکی در برابر گنبد آهنین، هدف گرفتن اهداف با موشکهای متعدد به طور همزمان است. در چنین شرایطی، گنبد آهنین تنها تواناییِ سرنگون کردن تعداد محدودی از موشکها را خواهد داشت. افزون بر این، یکی از ضعفهای تکنولوژیکِ گنبد آهنین، مختل شدنِ ساماندهیِ کامپیوتریِ آن در صورت مواجه شدن با شلیکهای همزمان و متعدد است. در این زمینه گفته میشود مختل شدنِ این سامانه در دومین روز نبرد نوامبر،  به کشته شدنِ سه اسراییلی توسط موشکهای مقاومت انجامید.
نقطه ضعف سوم ناتوانیِ این سامانه در رویارویی با موشکهای هوشمندتر و قویتر است.  گنبد آهنین نشان داد توان سرنگونیِ تمامیِ موشکهای نسبتاً ضعیف و کمسرعت کنونیِ نیروهای مقاومت را ندارد. در پرتو این واقعیت، اگر نیروهای مقاومت در شرایط نوین منطقهای به موشکهای با تکنولوژیِ بالاتری دست یابند، بعید به نظر میرسد سامانۀ گنبد آهنین در برابر آنها کاری از پیش ببرد. افزون بر این همچنانکه ابراهیم المدهون، نویسندۀ فلسطینی در مصاحبه با الجزیره گفت، در سایۀ پیشرفتهای اسراییلی، مقاومت نیز هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی پیشرفت میکند، هرچند سرعت این پیشرفت کمتر از اسراییل است اما مقاومت میتواند بر مشکلات میدانی و حتی تکنولوژیک فایق آید.(10) أمل جمال، استاد علوم سیاسی دانشگاه تلآویو، معتقد است که بعید است سامانۀ گنبد آهنین، راهحل کاملی در برابر تهدیداتی باشد که رویاروییِ همهجانبه با کشورهای مجاور اسراییل و یا رویاروییِ آن با گروههای مقاومت فلسطینی در غزه به دنبال می‌آورد.(11) به عبارتی، اگرچه رویارویی کشورهای عربی با اسراییل، حداقل در شرایط فعلی دور از انتظار است اما با فرض وقوع این رویارویی، سامانهای که حتی توان دفع موشکهای ساخت غزه را ندارد، در مواجهه با موجی از موشکهای پیشرفته کشورهای همجوار نخواهد توانست عملکرد مناسبی داشته باشد.
 
جمع‌بندی
 ارزیابی توانمندی سامانۀ دفاع ضدموشکیِ گنبد آهنین از جمله مسائل اصلی در عملیات هشتروزۀ اسراییل علیه غزه در نوامبر 2012 بود. این سامانه به عنوانِ نمونۀ داخلیِ سامانۀ حیتس (پیکان) برای رویارویی با تهدیداتِ کوتاهبرد طراحی و ساخته شده است. اگرچه برخی ناظران، آزمودنِ کارآییِ آتشبارهای جدیدِ این سامانه را دلیلِ اصلیِ عملیاتِ ستون ابر دانستهاند اما به نظر میرسد این رویارویی، اهداف گستردهتر داخلی و منطقهای داشته است. اگرچه میتوان آزمودن آخرین پیشرفتهای گنبد آهنین را در کنار سایر دلایل نیز مطرح ساخت.
 در ارتباط با میزان کارآییِ گنبد آهنین، مشخصاً دو نظر مطرح شده است. اسراییل در حالی کارآییِ گنبد آهنین را پس از عملیات نوامبر بینظیر دانسته و میزانِ کامیابیِ عملیاتیِ این سامانه را 85 تا 90 درصد عنوان کرده است که منابع فلسطینی و حتی برخی رسانههای اسراییلی، این ارقام را بسیار مبالغه‌آمیز دانسته و موفقیتِ آن را بین 36 تا 54 درصد میدانند. با نگاهی به منابع مختلف میتوان عدد 54 درصد را به واقعیت نزدیکتر دانست. در چنین شرایطی نمیتوان از کامیابیِ بینظیر گنبد آهنین سخن گفت اما اذعان به ناکارآمدیِ کاملِ آن نیز نمیتواند بحث درستی باشد.
 این سامانه، جدای از بحث موفقیت یا ناکامی، نقاط ضعف قابل توجهی دارد که چه از بُعدِ عملیاتی و چه برای بازاریابیِ آن مشکلساز است. نخست، هزینههای بالای این سامانه است که از دید برخی، صرفۀ اقتصادی را از آن میگیرد. دوم، ضریبِ خطای آن است که از جدیتِ طرح آن به عنوان راهحلی کامل در برابر شلیک موشکهای نیروهای مقاومت میکاهد. سوم، ناکارآمدیِ عملیاتیِ این سامانه در برابر حملات گسترده و همزمان از یک سو، و موشکهای هوشمندتر و قویتر از موشک‌های کنونیِ نیروهای مقاومت، از سوی دیگر است. این نکته از اهمیت سامانۀ گنبد آهنین در رویاروییهای گستردۀ نظامی و جنگهای موشکیِ گسترده میکاهد. دلیل واقعی بر این امر، تلاش رژیم صهیونیستی برای جایگزینی سامانه «عصای جادویی» به جای سامانه «گنبد آهنین» است.
 
پی‌نوشت‌ها:
 1- Anshel Pfeffer and Yanir Yagna, "Iron Dome successfully intercepts Gaza rocket for first time". Haaretz. April 7, 2011. (http://www.haaretz.com/news/diplomacy-defense/iron-dome-successfully-intercepts-gaza-rocket-for-first-time-1.354696)
 2- محمد محسن وتد «العدوان علی غزة لتجربة القبة الحدیدیة» الجزیرة، 17 نوفمبر 2012.
 3- «قبة إسرائیل بمواجهة صواریخ حماس» سکای نیوز عربیة، 18 نوفمبر 2012.
 4- Katz, Yaakov , "Iron Dome successful in downing 75% of rockets". The Jerusalem Post, December 30, 2011. (http://www.jpost.com/Defense/Article.aspx?id=251535)
 5- «اسرائیل: اعتراض القبة الحدیدیة لصواریخ غزة کلف مابین 25 و 30 ملیون دولار» رویترز عربی، 22 نوفمبر 2012.
 6- «القبة الحدیدیة تفشل فی مواجهة صواریخ القسام» الرسالة، 19 نوفمبر 2012.
 7- “Hebrew media exposes the failure of Iron Dome,” Occupied Palestine, November 20, 2012. (http://occupiedpalestine.wordpress.com/2012/11/20/gazaunderattack-hebrew-media-exposes-the-failure-of-iron-dome/)
 نویسنده به منبع اصلی دست نیافت اما به دلیل آمدن آمار یادشده در سایتها و روزنامههای مختلف به نقل از هاآرتص، از این آمار استفاده کرده است.
 8- «وسائل إعلام عبریة تفضح فشل القبة الحدیدیة» المرکز الفلسطینی للإعلام، 19 نوفمبر 2012.
 9- «قبضة حدیدیة ضد صواریخ غزة» الجزیرة، 13 أبریل 2011.
 10- ضیاء الکحلوت «مقاومة غزة تهون من "القبة الحدیدیة"» الجزیرة، 20 أبریل 2011.
 11- محمد محسن وتد «غزة .. حقل تجارب لأسلحة إسرائیل» الجزیرة 20 أبریل 2011.